Ένα θέμα που έρχεται μερικές φορές στο προσκήνιο από την αλβανική προπαγάνδα είναι το, λεγόμενο, «τσάμικο». Πρόκειται για ανύπαρκτο ζήτημα, το οποίο τροφοδοτείται από εθνικιστικούς αλβανικούς κύκλους. Οι τελευταίοι Τσάμηδες άλλωστε έφυγαν οικειοθελώς από τη Θεσπρωτία τον Οκτώβριο του 1944 για να αποφύγουν τις καταδίκες από τα δικαστήρια δωσιλόγων, λόγω των εγκλημάτων που είχαν διαπράξει στην περιοχή κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Περισσότεροι από 1.900 Τσάμηδες καταδικάστηκαν ερήμην σε θάνατο και άλλες ποινές από το Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων Ιωαννίνων, κανείς όμως από αυτούς δεν εκτελέστηκε λόγω της φυγής τους στην Αλβανία.
Πού βρίσκεται η Τσαμουριά – Πώς πήρε το όνομά της;
Υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις για το ποια ακριβώς είναι η Τσαμουριά και το πώς πήρε το όνομά της. Σίγουρα όμως βρίσκεται στην Ήπειρο και καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του νομού Θεσπρωτίας: Φιλιάτες, Παραμυθιά, Μαργαρίτι και Ηγουμενίτσα, που αναπτύχθηκε μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος και επί τουρκοκρατίας ονομαζόταν «Ρεσαδιέ» (ή «Ρεσατγέ») από το όνομα του σουλτάνου Μεχμέτ Ε’ Ρεσάτ, ήταν οι κυριότερες περιοχές όπου ζούσαν οι Τσάμηδες. Βέβαια οι Αλβανοί αυξάνουν κατά πολύ τα όρια της λεγόμενης «Τσαμουριάς» επεκτείνοντάς τα νότια ως την Πρέβεζα. Η Κονίσπολη, ένα περίπου χιλιόμετρο από τα ελληνοαλβανικά σύνορα στη Θεσπρωτία, αποτελεί το βασικό κέντρο των Τσάμηδων της Αλβανίας σήμερα. Οι επιζώντες από τη φυγή τους το 1944 από την Ελλάδα, προφανώς είναι ελάχιστοι και ο όρος «Τσάμηδες» αφορά τους απογόνους τους.
Για το όνομα «Τσαμουριά» έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις από Έλληνες και ξένους επιστήμονες, συγγραφείς κ.ά. Πιθανότερη είναι η συσχέτιση του ονόματος με τον ποταμό Θύαμη (Καλαμά) που διαρρέει μεγάλο μέρος της Θεσπρωτίας. Στα χρόνια των Παλαιολόγων, η Θεσπρωτία ονομαζόταν Θυαμουρία, το οποίο με την πάροδο του χρόνου μετατράπηκε σε Τσαμουριά. Ο Π. Αραβαντινός γράφει, χωρίς άλλες λεπτομέρειες, ότι: «… Η γνώμη, ότι το όνομα Τσαμουρία μετεδόθη εκ του Θυάμιος ποταμού υπάρχει πιθανότατη…».
Κάποιοι συσχετίζουν τη λέξη «Τσαμουριά» με την τουρκική «camur»=πηλός, λάσπη (οπότε Τσαμουριά σημαίνει «λασπώδεις πεδινές εκτάσεις»), άλλοι με την τουρκική cam=πεύκο (οπότε Τσαμουριά σημαίνει πευκώδης τόπος). Ο Ν. Νίτσος γράφει ότι «… η εν λόγω λέξις οφείλει την προέλευσίν της εις το επώνυμον πατρικίας Βυζαντινής οικογένειας (Τσαμαντούροι ή Τσαμαντουραίοι) όπως και η κώμη του Τσαμαντά». Τέλος, μια άλλη άποψη που έχει διατυπωθεί από αρκετούς είναι ότι η Τσαμουριά οφείλει το όνομά της στον Ισαΐμ ή Ισάμ ή Τσαμ, πρώτο οπαδό του μωαμεθανισμού στην ευρύτερη περιοχή της Ηπείρου, ο οποίος προσπαθούσε να προσηλυτίσει και άλλους Χριστιανούς. Όσοι τον «ακολούθησαν» ονομάστηκαν Ισάμηδες – Τσάμηδες, δηλαδή αρνησίθρησκοι, άπιστοι.
Οι μαζικοί εξισλαμισμοί στην Ήπειρο τον 17ο αιώνα
Όλοι σχεδόν οι επιστήμονες και συγγραφείς αναφέρουν ότι οι μαζικοί εξισλαμισμοί στη Θεσπρωτία, ιδιαίτερα, και στην υπόλοιπη Ήπειρο, ξεκίνησαν μετά την αποτυχία της επανάστασης που είχε αρχηγό τον επίσκοπο Τρίκκης (Τρικάλων) Διονύσιο τον Φιλόσοφο και έγινε το 1611. Οι επαναστάτες ξεκίνησαν από την ιερά μονή Αγίου Δημητρίου Διχουνίου και έφτασαν ως τα Γιάννενα. Δυστυχώς η έλλειψη οργάνωσης των επαναστατών είχε σαν αποτέλεσμα αυτή να πνιγεί στο αίμα. Ο Διονύσιος γδάρθηκε ζωντανός, ενώ οι περισσότεροι οπαδοί του αποκεφαλίστηκαν. Καθώς οι περισσότεροι επαναστάτες κατάγονταν από την Παραμυθιά και γενικότερα τη Θεσπρωτία, η περιοχή γνώρισε την αγριότητα των Οθωμανών. Πολλοί κάτοικοί της έγιναν με τη βία μουσουλμάνοι, ενώ άλλοι εξισλαμίστηκαν εκούσια για να αποφύγουν την τουρκική μανία. Οι μαζικοί εξισλαμισμοί συνεχίστηκαν ως τον 19ο αιώνα.
Οι Τσάμηδες μετά την απελευθέρωση της Ηπείρου
Η Θεσπρωτία απελευθερώθηκε από τον Ελληνικό Στρατό το 1913. Οι Τσάμηδες που είχαν αρχίσει σταδιακά να απομακρύνονται από τον κοινό εθνοφυλετικό κορμό παρέμειναν στην περιοχή, απολαμβάνοντας την προστασία των δικαιωμάτων τους από την Ελληνική Πολιτεία και χωρίς να γίνεται καμία διάκριση σε βάρος τους. Οι Ιταλοί προσπάθησαν σταδιακά να δημιουργήσουν στους Τσάμηδες μια πλασματική αλβανική συνείδηση, χωρίς αποτέλεσμα. Οι Τσάμηδες εξακολουθούσαν να έχουν το βλέμμα τους στραμμένο προς την Τουρκία. Οι περισσότεροι αυτοπροσδιορίζονταν ως «Τούρκοι». Μάλιστα, αρκετοί είχαν εγκατασταθεί στη γειτονική χώρα. Μετά τη Συνθήκη των Σεβρών (1920) στο παιχνίδι μπήκαν και οι κεμαλικοί. Μαζί με τους Ιταλούς προσπάθησαν να δημιουργήσουν αλβανική εθνική συνείδηση στους μουσουλμάνους της Θεσπρωτίας, ώστε σε δεδομένη χρονική στιγμή να χρησιμοποιηθούν ως αντίβαρο στους Βορειοηπειρώτες, οι οποίοι ακόμα δεν είχαν χάσει τις ελπίδες τους για ένταξή τους στην ελληνική επικράτεια.
Η ιταλοτουρκική προπαγάνδα άρχισε να αποδίδει καρπούς μετά την απαλλοτρίωση των μεγάλων κτημάτων των μπέηδων γαιοκτημόνων της Θεσπρωτίας (1917-1920). Ευτυχώς, η κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου αντέδρασε σωστά και με στοιχεία απέδειξε ότι δεν απαλλοτριώθηκαν μόνο κτήματα Μουσουλμάνων αλλά και Χριστιανών γαιοκτημόνων. Ήδη από το 1914 ως το 1920 η Ιταλία ενεργώντας ως πάτρωνας των Αλβανών εξέδωσε χιλιάδες χάρτες κυρίως στο Μιλάνο, στους οποίους παρουσιαζόταν η Ήπειρος και τμήμα της ΒΔ Ελλάδας ως τμήματα της Αλβανίας.
Η μεγάλη χαμένη ευκαιρία του 1925 – Τα εγκληματικά λάθη του δικτάτορα Θεόδωρου Πάγκαλου
Με τη Συνθήκη της Λωζάνης και την ανταλλαγή των πληθυσμών Ελλάδας – Τουρκίας δόθηκε μια μεγάλη ευκαιρία στη χώρα μας να απαλλαγεί από τους Τσάμηδες, η οποία όμως χάθηκε λόγω των κάκιστων χειρισμών του Θεόδωρου Πάγκαλου που είχε εγκαθιδρύσει δικτατορικό καθεστώς ανατρέποντας την κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου.
Καθώς στην ελληνοτουρκική σύμβαση για την ανταλλαγή των πληθυσμών που υπογράφηκε στη Λωζάνη στις 30/1/1923 δεν υπήρχε καμία πρόβλεψη για τους Μουσουλμάνους της Δυτικής Μακεδονίας και της Ηπείρου αποφασίστηκε τελικά να συγκροτηθεί μια «Μεικτή Επιτροπή περί Ανταλλαγής Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσμών». Η Επιτροπή ήταν εντεκαμελής. Την αποτελούσαν 4 Έλληνες, 4 Τούρκοι και 3 μέλη προερχόμενα από ουδέτερα κράτη: ο Σουηδός E.E. Ekstrand, ο Ισπανός M.M. de Lara και ο Δανός K.M. Widding. Τον Ιούνιο του 1925 τα μέλη της Επιτροπής που είχαν περιοδεύσει σε ολόκληρη την Ήπειρο, υπολόγισαν τον αριθμό των Τσάμηδων σε 20.160 άτομα.
Μετά από πολλές διαβουλεύσεις και προσπάθειες των Αλβανών να καλλιεργήσουν «αλβανική συνείδηση» στους Τσάμηδες, η Τουρκία δέχτηκε να εγκατασταθούν σ’ αυτή 5.000 Τσάμηδες, ενώ η Αθήνα ζητούσε ο αριθμός αυτός να φτάσει τους 10.000. Συμβιβάστηκε ωστόσο με την Τουρκία καθώς η κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου πίστευε ότι μετά την εγκατάσταση των πρώτων στην Τουρκία θα ακολουθήσουν και οι υπόλοιποι Τσάμηδες. Η λύση αυτή ικανοποιούσε ακόμα και την Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) που είχε ορίσει νέα Επιτροπή για τους Τσάμηδες. Η μόνη που δεν μπορούσε να χαίρεται ήταν η Αλβανία που βρισκόταν διεθνώς απομονωμένη. Όμως η επιβολή της δικτατορίας του Θεόδωρου Πάγκαλου στις 25 Ιουνίου 1925 (ως τις 22 Αυγούστου 1926) άλλαξε τα δεδομένα. Θέλοντας να εξομαλύνει τις σχέσεις της χώρας μας με την Αλβανία και να αναπτυχθεί οικονομικά η Ήπειρος, τον Φεβρουάριο του 1926, ο Πάγκαλος αποφάσισε να εξαιρεθούν οι Τσάμηδες από την ανταλλαγή των πληθυσμών. Επρόκειτο για μια ολέθρια απόφαση για την Ελλάδα που προκάλεσε σοβαρά προβλήματα, ιδιαίτερα κατά τον Β’ Π. Π.
Η δράση των Τσάμηδων το 1940-1944
Η απόφαση Πάγκαλου έδωσε ευκαιρία στην Αλβανία από το 1928 ως το 1940 να κυκλοφορεί διάφορα έντυπα και να προβαίνει σε ανακοινώσεις για τους «αλύτρωτους αδελφούς» της Θεσπρωτίας που αποτελούν πλειοψηφία στην Ήπειρο. Επρόκειτο περί χονδροειδούς ψεύδους. Στην απογραφή του Μαρτίου 1940 οι Τσάμηδες ήταν 19.905, αποτελώντας το 1/4 του πληθυσμού της Θεσπρωτίας (80.000) και το 5% του πληθυσμού ολόκληρης της Ηπείρου (380.000). Δεν ήταν όμως μόνο η Αλβανία που ενδιαφερόταν για τους Τσάμηδες αλλά και η Ιταλία που άλλωστε είχε πρωτοστατήσει μαζί με την Αυστροουγγαρία στην ίδρυση του αλβανικού κράτους το 1912.
Το 1936 ιδρύθηκε ο νομός Θεσπρωτίας και για την καλύτερη αντιμετώπιση του θέματος των Τσάμηδων. Οι Ιταλοί κατάσκοποι δρούσαν από το 1939 στην περιοχή, εμφανιζόμενοι ως έμποροι. Συνεργάτες τους ήταν και Τσάμηδες από τις περιοχές Φιλιατών, Παραμυθιάς και Ηγουμενίτσας που ενημέρωναν τους Ιταλούς για τις ελληνικές αμυντικές θέσεις και τη διάταξη των ελληνικών δυνάμεων στην Ήπειρο. Η κυβέρνηση Μεταξά, μην θέλοντας να προκαλέσει τους Ιταλούς δεν προέβαινε σε καμία ενέργεια.
Όταν οι Ιταλοί επιτέθηκαν στην Ελλάδα στις 28 Οκτωβρίου 1940 είχαν στο πλευρό τους και Αλβανούς, τη χώρα των οποίων είχαν καταλάβει το 1939. Στους γείτονές μας ο Μουσολίνι είχε υποσχεθεί τη «Μεγάλη Αλβανία», με παραχώρηση της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας, ίσως και άλλων περιοχών. Παράλληλα, πολλοί στρατεύσιμοι Τσάμηδες πέρασαν τα σύνορα και εντάχθηκαν στις τάξεις του Ιταλοαλβανικού Στρατού. Αποτελούσαν ξεχωριστή στρατιωτική μονάδα, υπό τους Αζίζ Τσάμην και Μοχαρέφ Ντέμη. Οι Ιταλοί χρησιμοποίησαν κατά την εισβολή τους στην Ελλάδα, Τσάμηδες ως ανιχνευτές και οδηγούς. Τις πρώτες μέρες του πολέμου, με τη μικρή υποχώρηση του Ελληνικού Στρατού, οι Τσάμηδες άρχισαν τις δολοφονίες Χριστιανών Ελλήνων. Με την υποχώρηση των Ιταλών και την ανεύρεση του αρχείου των Τσάμηδων στην Παραμυθιά, αποκαλύφθηκε ο προδοτικός ρόλος Τσάμηδων πολιτικών και θρησκευτικών ηγετών (μουφτήδες Φιλιατών και Παραμυθιάς). Η κυβέρνηση Μεταξά συνέλαβε αρκετούς Τσάμηδες που είχαν προβεί σε ανθελληνικές ενέργειες και τους εκτόπισε αρχικά στην Κόρινθο και στη συνέχεια στη Χίο. Μετά τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα και την τριπλή κατοχή (από Γερμανούς, Βούλγαρους και Ιταλούς) η Θεσπρωτία ανήκε στη «ζώνη ευθύνης» της Ιταλίας.
Οι Τσάμηδες και με τη βοήθεια των Ιταλών προέβησαν σε μαζικές δολοφονίες (σχεδόν 2.000 Έλληνες Χριστιανοί ήταν οι νεκροί), λεηλασίες περιουσιών, πυρπολήσεις χωριών κ.ά. Η σφαγή των 49 προκρίτων της Παραμυθιάς στις 25/9/1943 από τους Γερμανούς, μετά από πιέσεις των Τσάμηδων, η καταστροφή των χωριών του Φαναρίου, οι βιασμοί και οι κακοποιήσεις γυναικών κ.ά. ήταν μερικά από τα εγκλήματα των Τσάμηδων. Αρχηγοί τους ήταν οι Μαζάρ και Νουρί Ντίνο, με τον ξάδελφό τους Ρετζέπ Ντίνο.
Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το 1943, οι Τσάμηδες εντάχθηκαν στις τάξεις των Γερμανών και συμμετείχαν σε επιχειρήσεις εναντίον Ελλήνων. Επρόκειτο για περίπου 3.000 Τσάμηδες. Από το καλοκαίρι του 1944 τα πράγματα άρχισαν να δυσκολεύουν για τους Γερμανούς. Στην περιοχή της Θεσπρωτίας δρούσαν δυνάμεις του ΕΔΕΣ, της αντιστασιακής οργάνωσης του Ναπολέοντα Ζέρβα.
Ο Ζέρβας ανέθεσε στη Χ Μεραρχία του Συνταγματάρχη Βασίλειου Καμάρα να εκκαθαρίσει την περιοχή από Γερμανούς και Τσάμηδες. Απέναντι σε 3.500 Γερμανούς και Τσάμηδες με βαρύ οπλισμό, η Χ Μεραρχία παρέταξε 1.200 άνδρες με… ένα μόνο πολυβόλο και 4 όλμους. Πυροβολικό δεν διέθετε…
Από τις 26/6/1944 ως τις 29/6/1944 απελευθερώθηκαν η Πάργα και η Παραμυθιά. Οι Τσάμηδες προσπάθησαν να κερδίσουν χρόνο υπογράφοντας μια συμφωνία παράδοσης των όπλων (11/7/1944), την οποία δεν τήρησαν. Οι δυνάμεις του ΕΔΕΣ συνέχισαν τις επιχειρήσεις τους και ως τις 11/8/1944 απελευθέρωσαν σχεδόν όλη τη Θεσπρωτία πλην Ηγουμενίτσας, Φιλιατών και Μενίνας. Μετά την τεράστια νίκη των δυνάμεων του ΕΔΕΣ στη μάχη της Μενίνας (17-18/8/1944), το 16ο Σύνταγμα της Χ Μεραρχίας υπό τον Συνταγματάρχη Κρανιά απελευθέρωσε τους Φιλιάτες και στις 22/9/1944 την Ηγουμενίτσα. Πλέον είχε επιτευχθεί η εκδίωξη των Τσάμηδων από τα ελληνικά εδάφη. Όμως οι συγκρούσεις ΕΔΕΣ-ΕΛΑΣ στην Ήπειρο οδήγησαν στη διάλυση της Χ Μεραρχίας.
Όταν από την περιοχή της Θεσπρωτίας έφυγαν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ υπό τον Άρη Βελουχιώτη και κατευθύνθηκαν στην Αθήνα, οι Τσάμηδες με ενισχύσεις από αντάρτες του Ενβέρ Χότζα πέρασαν τον Καλαμά και μπήκαν ξανά στην Ελλάδα. Ευτυχώς η Χ Μεραρχία ανασυγκροτήθηκε και εκδίωξε τους Τσάμηδες και τους Αλβανούς από τη Θεσπρωτία. Μάλιστα, μπήκε σε αλβανικά εδάφη και έφτασε ως τη Δρόπολη. Αναγκάστηκε να υποχωρήσει μετά από πιέσεις των Βρετανών του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής και της ελληνικής κυβέρνησης.
Τον Μάρτιο του 1945 ξεκίνησε η διαδικασία της ποινικής δίωξης των Τσάμηδων για τα εγκλήματά τους στα χρόνια της Κατοχής και τη συνεργασία τους με τους κατακτητές. Το Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων Ιωαννίνων με την υπ’ αριθμ. 344/23/5/1945 καταδίκασε ερήμην 1.930 Τσάμηδες, πολλούς απ’ αυτούς σε θάνατο. Η ακίνητη περιουσία των Τσάμηδων απαλλοτριώθηκε από το Ελληνικό Δημόσιο. Στην απογραφή του 1951 οι Τσάμηδες ήταν μόλις 77. Το θέμα συντηρείται μέχρι σήμερα από αλβανικούς εθνικιστικούς κύκλους, με την ανοχή και υποστήριξη της γειτονικής χώρας αλλά και την ενθάρρυνση της Τουρκίας που δραστηριοποιείται στην περιοχή της Κονίσπολης, μια ανάσα από τα ελληνοαλβανικά σύνορα…
