Γράφτηκε από τον Δημήτρη Σκάλκο…
Darryl Cunningham, Σούπερκραχ. Το μεγάλο κόλπο με τη διεθνή οικονομία, μετάφραση από τα αγγλικά: Αβραάμ Κάουα, Κριτική, Αθήνα 2015, 240 σελ.
Αφορμή ήταν η σφοδρή χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, που γρήγορα επεκτάθηκε με καταστροφικά αποτελέσματα στην πραγματική οικονομία. Τις προϋπάρχουσες οικονομικές θεωρίες, τις ιδέες που απορρέουν απ’ αυτές και τις επιπτώσεις τους στην παγκόσμια οικονομία επιχειρεί να ανασυνθέσει και να αναπαραστήσει ως μια κόμικς ιστορία ο γνωστός βρετανός αφηγητής εικονογραφημένων ιστοριών Ντάρυλ Κάνινγκχαμ. Αρχίζοντας από μια κατακρημνιστική κριτική στην ηγερία πολλών φιλελεύθερων, Άυν Ραντ…
«Τα οικονομικά είναι ηθική και όχι φυσική επιστήμη»
Τζων Μέυναρτ Κέυνς
Ίσως στη σημερινή Ελλάδα του διανοητικού χυλού και του ισοπεδωτικού λαϊκισμού να δυσκολευόμαστε να αντιληφθούμε τη σημασία των κυρίαρχων οικονομικών ιδεών στη διαμόρφωση του πολιτικού περιβάλλοντος. Κάτι που, όμως, γνώριζαν καλά οι παλαιότεροι πολιτικοί οικονομολόγοι όπως ο Τζων Μέυναρτ Κέυνς, ο οποίος επεσήμανε ότι «οι ιδέες των οικονομολόγων και των πολιτικών φιλοσόφων, τόσο όταν είναι ορθές όσο και όταν είναι εσφαλμένες, ασκούν μεγαλύτερη επίδραση απ’ ό,τι συνήθως πιστεύεται. Πραγματικά ο κόσμος κυβερνάται από αυτές».
Η σφοδρή χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 που γρήγορα επεκτάθηκε με καταστροφικά αποτελέσματα στην πραγματική οικονομία (και η οποία θα μείνει γνωστή ως Μεγάλη Ύφεση), επιβεβαίωσε τον παραπάνω ισχυρισμό. Τούτο, διότι όλες οι λανθασμένες αποφάσεις κυβερνώντων, τραπεζιτών και επενδυτών, που οδήγησαν στη ραγδαία χρηματοπιστωτική κατάρρευση, μπορούν να αναχθούν σε προϋπάρχουσες οικονομικές θεωρίες.
Αυτές ακριβώς τις «υπόγειες» διανοητικές διαδρομές σε μια δραματική περίοδο της σύγχρονης οικονομικής ιστορίας, επιχειρεί να ανασυνθέσει και να αναπαραστήσει με τη βοήθεια της τέχνης των κόμικς ο γνωστός βρετανός αφηγητής εικονογραφημένων ιστοριών Ντάρυλ Κάνινγκχαμ, στο νέο του graphicnovel με τον χαρακτηριστικό τίτλο Σούπερκραχ. Με σχέδιο λιτό, αφαιρετικό, με εμφανείς τις επιρροές από την ποπ αρτ και με χρήση διχρωμίας, που του επιτρέπει, λέει, να μην αποσπά την προσοχή από την αφήγηση, ο Κάνινγκχαμ κινείται με εντυπωσιακή ικανότητα ανάμεσα στην ιστορία των πολιτικών ιδεών, την οικονομική ιστορία και την εφαρμοσμένη πολιτική. Αν και η αφηγηματική προσέγγιση του κόμικς δεν ξεφεύγει από τα όρια της πολεμικής –και σε κάποια σημεία δεν καταφέρνει να αποκρύψει μια ορισμένη πολιτική προκατάληψη (bias), ενίοτε και έναν ενοχλητικό διδακτισμό–, καταφέρνει ωστόσο να προκαλέσει χρήσιμους προβληματισμούς και να ψυχαγωγήσει με γοητευτικό τρόπο.
ΑΓΙΑ ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ – ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ
Κεντρικός άξονας της ιστορίας είναι η αναμφισβήτητη επίδραση που άσκησε το έργο της Άυν Ραντ σε ορισμένους από τους βασικούς διαμορφωτές της αμερικανικής οικονομικής και χρηματοπιστωτικής πολιτικής. Η ηγερία του φιλελευθερισμού, Άυν Ραντ (1905-1982), είχε γεννηθεί στην Αγία Πετρούπολη και στην ηλικία των είκοσι ετών διέφυγε στις ΗΠΑ όπου διέμεναν συγγενείς της, προκειμένου να αφήσει πίσω της το «τεράστιο νεκροταφείο» που ήταν η κομμουνιστική Ρωσία και στο οποίο ασφυκτιούσε. Εκεί συνάντησε τυχαία τον κινηματογραφικό παραγωγό και κινηματογραφιστή Σεσίλ ντε Μιλ και εντάχθηκε σε ομάδα σεναριογράφων του Χόλυγουντ. Στο πρώτο της μεγάλο μυθιστόρημα με τίτλο Εμείς οι ζωντανοί (1936), το οποίο περιέχει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, περιγράφεται η ζωή σε ένα καταπιεστικό κολεκτιβιστικό καθεστώς το οποίο συνθλίβει κάθε ατομικότητα στο όνομα του «γενικού καλού».
Στο επόμενο μυθιστόρημά της με τίτλο Κοντά στον ουρανό (1943), ο κεντρικός χαρακτήρας, ο αρχιτέκτονας Χάουαρντ Ρόαρκ ανατινάζει τα κτίρια εργατικών κατοικιών όταν διαπιστώνει ότι έχουν παρεκκλίνει από τα αρχικά του μοντέρνα σχέδια. Στη δίκη του υπερασπίζεται το δικαίωμα του δημιουργού ως φορέα προόδου που γεννά φθόνο απέναντι στον κομφορμισμό των μετριοτήτων ο οποίος ευνοεί την ισοπεδωτική ομοιογένεια. Ο ήρωας τελικά αθωώνεται έπειτα από μια απολογία (που καταλαμβάνει 57 σελίδες) στην οποία παρουσιάζει σε αδρές γραμμές τη φιλοσοφία της Άυν Ραντ.
Στο τρίτο και πλέον φιλόδοξο μυθιστόρημά της Ο Άτλας επαναστάτησε (1957), το οποίο τοποθετείται σε μια παρακμάζουσα κολεκτιβιστική Αμερική, ο ήρωας Τζων Γκαλτ απομονώνεται μαζί με το σύνολο του επιχειρηματικού κόσμου σε μια ουτοπική ελευθεριακή κοινότητα στα βουνά του Κολοράντο. Σύντομα, η οικονομία καταρρέει, καθώς οι «άνθρωποι από δεύτερο χέρι» δεν είναι σε θέση να διαχειριστούν την κατάσταση και ο Γκαλτ, σε ραδιοφωνικό μήνυμα, υπόσχεται πως οι επιχειρηματίες-απεργοί θα επιστρέψουν από την Ατλαντίδα τους για να διασώσουν τη χώρα από την ολοκληρωτική καταστροφή.
Ο Αλέξις ντε Τοκβίλ έλεγε πως η καλή λογοτεχνία δεν παράγει απαραίτητα και καλή πολιτική. Πραγματικά, η μεγαλειώδης λογοτεχνική επιτυχία των έργων της Ραντ (που, πάντως, δεν βρήκε την αποδοχή και από τη λογοτεχνική κριτική) δεν οδήγησε σε αντίστοιχη πολιτική επιρροή. Παρ’ όλο που σε έρευνες του παρελθόντος το βιβλίο της Ο Άτλας επαναστάτησε έχει καταγραφεί ως το έργο με τη μεγαλύτερη επιρροή για τους Αμερικανούς μετά τη Βίβλο, η επίδραση της στους φιλελεύθερους / ελευθεριακούς κύκλους των ΗΠΑ παραμένει σαφώς περιορισμένη (και στην Ευρώπη πρακτικά ανύπαρκτη). Άλλωστε, αυτό ήταν κάτι που η ίδια μάλλον επιδίωξε. Η Ραντ προσπάθησε να θεμελιώσει εκ του μηδενός μια φιλοσοφία ελευθερίας με επίκεντρο το άτομο ως φορέα ηθικής. Για τη Ραντ, η υπεράσπιση του καπιταλισμού δεν γινόταν με όρους ωφελιμιστικής αποτελεσματικότητας, αντίθετα αποτελούσε ηθική επιταγή.
Η Άυν Ραντ, βέβαια, δεν περιορίστηκε στην μυθιστορηματική έκφραση των ιδεών της αλλά τις επεξεργάστηκε θεωρητικά σε μία σειρά φιλοσοφικών δοκιμίων, το σύνολο των οποίων ονομάστηκε αντικειμενισμός (οbjectivism). Καθώς η φιλοσοφία του αντικειμενισμού είναι αδύνατο να παρουσιαστεί αναλυτικά στις γραμμές αυτού του κειμένου, περιοριζόμαστε να αναφέρουμε επιγραμματικά τους άξονες γύρω από τους οποίους κινείται: επιστημολογία – Λόγος, μεταφυσική – αντικειμενική πραγματικότητα, ηθική – ίδιον συμφέρον και πολιτική – καπιταλισμός.
Στην οντολογική θεώρηση της Ραντ, οι ηθικές αρχές προκύπτουν ως αποτέλεσμα ορθολογικών διεργασιών: πώς είναι δυνατή, αναρωτιέται, η ανάπτυξη ενός μοναδικού ηθικού κώδικα. Έτσι προβάλλεται το δικαίωμα του ατόμου να ζει για τον εαυτό του, χωρίς να θυσιάζεται για τους άλλους και χωρίς να θυσιάζονται οι άλλοι γι’ αυτόν (Forthe New Intellectual, 196l). Στο έργο της με τον προκλητικό τίτλο Η Αρετή τουΕγωισμού επιτίθεται κατά του αλτρουισμού, τον οποίο αντιμετωπίζει ως ασύμβατο με την ανθρώπινη φύση. Το δημιουργικό άτομο παρουσιάζεται ως νιτσεϊκός υπερ-ήρωας που πραγματώνει το σκοπό της ύπαρξής του και βρίσκει την καλύτερη έκφρασή του στο οικονομικό σύστημα του καπιταλισμού. Όταν απεβίωσε, μια δίμετρη ανθοστήλη σε σχήμα δολαρίου είχε τοποθετηθεί δίπλα στο φέρετρό της. Η Ραντ οδήγησε τις ιδέες αυτές στα λογικά τους άκρα και ανέπτυξε ένα κλειστό σύστημα σκέψης που δεν επέτρεπε την κριτική του εξέταση.
Σύντομα η Άυν Ραντ συγκέντρωσε γύρω της έναν κλειστό κύκλο μαθητών που διατηρούσαν στενή σχέση μαζί της, συμμετέχοντας σε μία μορφή «λατρείας». Ανάμεσά τους, ο μετέπειτα πρόεδρος της Federal Reserve Board για σχεδόν είκοσι χρόνια. Άλαν Γκρίνσπαν.
Ο ΑΤΛΑΣ ΛΥΓΙΣΕ
Η φούσκα που δημιουργήθηκε στον χρηματοπιστωτικό τομέα των ΗΠΑ γύρω από τις τιμές των ακινήτων δεν γονάτισε μόνο την οικονομία της αλλά λύγισε και τον Άτλαντα που στήριζε ολόκληρο το διανοητικό οικοδόμημά της. Όπως θαρραλέα παραδέχτηκε ο Άλαν Γκρίνσπαν, «ολόκληρο το διανοητικό οικοδόμημα κατέρρευσε». Οι χρηματοπιστωτικές αγορές οργανώθηκαν γύρω από τα διάφορα μοντέλα της Δυναμικής Στοχαστικής Γενικής Ισορροπίας (Dynamic Stochastic General Equilibrium) που βασίστηκαν στην «υπόθεση των αποτελεσματικών αγορών».Αυτά τα μοντέλα, που προϋποθέτουν την ορθολογικότητα του «οικονομικού ανθρώπου», δεν αμφισβητήθηκαν σχεδόν από κανέναν, καθώςγύρω από τις βασικές παραδοχές τους οικοδομήθηκε ένα πανίσχυρο consensus της ακαδημαϊκής κοινότητας τις τελευταίες δεκαετίες(αυτό που ο Μπεν Μπερνάνκε, το 2004, αποκάλεσε Μεγάλη Ρύθμιση). Έτσι, τα διάφορα μοντέλα της γενικής ισορροπίας των αγορών από ιδεότυπος περιγραφής της πραγματικότητας (πώς θα μπορούσε να είναι) μετατρέπονται σε στατικά μοντέλα καταγραφής της πραγματικότητας (πώς είναι) – και δεν αφήνουν το παραμικρό περιθώριο αμφισβήτησης, διότι δίνουν την ψευδαίσθηση της ακριβούς πρόβλεψης στο χρόνο, με την πιθανότητα λανθασμένης εκτίμησης να έχει εκ των προτέρων αποκλειστεί.Καταθέτοντας στην Επιτροπή του Κογκρέσου για την Επίβλεψη και τη Μεταρρύθμιση του Κράτους, και ερωτώμενος αν η ιδεολογία του τον οδήγησε σε εσφαλμένες αποφάσεις, ο Γκρίνσπαν δεν δίστασε να παραδεχθεί ότι, «ανακάλυψ[ε] ένα ελάττωμα στο μοντέλο το οποίο θεωρούς[ε] πως είναι η κρίσιμη δομή λειτουργίας που καθορίζει το πώς δουλεύει ο κόσμος».
Ωστόσο, είναι σημαντικό να επισημανθεί (κάτι που δεν κάνει ο Κάνινγκχαμ) ότι, ο αντικειμενισμός της Ραντ αποτελεί μια μάλλον περιθωριακή θεωρία στο πλαίσιο της πολύμορφης φιλελεύθερης γραμματείας. Για παράδειγμα, ο νομπελίστας οικονομολόγος Φρήντριχ Χάγιεκ διαχώρισε τον οικονομικό φιλελευθερισμό που υπερασπιζόταν από τη δογματική εφαρμογή του laissez-faire, υποστηρίζοντας πως τίποτε δεν έβλαψε περισσότερο την υπόθεση του φιλελευθερισμού όσο η άκριτη υποστήριξη του (Ο δρόμος προς τη δουλεία, 1944).
Ο βρετανός οικονομολόγος και βιογράφος του Κέυνς, Ρόμπερτ Σκιντέλσκυ, ορθά υποστηρίζει ότι η οικονομική κρίση αντανακλά και μία ηθική αποτυχία. Την αποτυχία των σύγχρονων κοινωνιών να αντιμετωπίσουν την επιδίωξη του οικονομικού κέρδους ως μέσο βελτίωσης της ποιότητας ζωής μας και όχι ως αυταξία. Σε αυτό το πλαίσιο, οι φιλοσοφικές ιδέες της Ραντ νομιμοποιούν «εγωιστικές» ατομικές συμπεριφορές καθώς απουσιάζει από αυτές κάθε έννοια κοινωνικής υπευθυνότητας και δεν υπάρχει το παραμικρό ενδιαφέρον για τις περιπτώσεις όπου αυτές παράγουν κοινωνικά αρνητικές εξωτερικότητες (συμπεριφορές λαθρεπιβάτη).
Σήμερα, το έργο της Ραντ παραμένει δημοφιλές στις ΗΠΑ. Η μεγάλης έκτασης κρατική παρέμβαση με σκοπό τη στήριξη του τραπεζικού συστήματος για την αποτροπή της πλήρους κατάρρευσής του και η συνακόλουθη αύξηση των δημόσιων δαπανών ανανέωσε το ενδιαφέρον για τις αντιλήψεις της, ανάμεσα στις οποίες είναι και η αρνητική στάση της απέναντι σε κάθε είδους φορολόγηση, πέραν των πολύ βασικών κρατικών λειτουργιών. Στις τάξεις του ποικιλόμορφου TeaParty συγκαταλέγονται πολυάριθμοι οπαδοί της Ραντ που αντιμετωπίζουν τη φορολόγηση ως ευθεία επίθεση του κράτους στην ατομική ελευθερία.
Τελικά, σε κάθε περίπτωση, η ακριβής ισορροπία του ατομικού με το συλλογικό παραμένει διαχρονικά το μεγάλο ζητούμενο της πολιτικής ελευθερίας και της κοινωνικής συμβίωσης. Και αυτό είναι κάτι που αποτυπώνεται με πανέμορφο τρόπο στα καρέ της Μεγάλης Ύφεσης, του εικονογραφικά άρτιου και σεναριακά πρωτότυπου Σούπερκραχ.