Οκτώ αλήθειες και μύθοι για τις φωτιές…..

1.Οι φωτιές οφείλονται σε «οργανωμένα συμφέροντα»;

Για τον ελληνικό τρόπο σκέψης «οργανωμένα (ή «μεγάλα») συμφέροντα» σημαίνει συμπαιγνία οικοπεδοφάγων και διεφθαρμένων πολιτικών. Η λέξη «οικοπεδοφάγοι» είναι αποκλειστικά ελληνική· η αγγλική land grabber, η γαλλική accapareur de terrains, η ιταλική sciacallo edilizio (τσακάλι ακινήτων), η γερμανική Immobilienhai (καρχαρίας ακινήτων) σημαίνουν τον εκμεταλλευτή γης, αλλά όχι ειδικά μέσω σχεδιασμένων εμπρησμών. Όσο για τους διεφθαρμένους πολιτικούς, είναι εκείνοι που προωθούν τη δημιουργία ζωνών επαύλεων ή ξενοδοχειακών μονάδων στις καμένες εκτάσεις για λογαριασμό εργολάβων και επιχειρηματιών («μεγάλα» συμφέροντα).

Η οικοπεδοφαγία έχει μακρά ιστορία: μόλις προσφάτως η χώρα μας απέκτησε κτηματολόγιο· μόλις προσφάτως σταμάτησε η αυθαίρετη δόμηση — όχι μόνον εξαιτίας της νομοθεσίας αλλά και ορισμένων κοινωνικοοικονομικών παραγόντων, καθώς και των δεδομένων της σύγχρονης χωροταξίας. Αν και το νομικό πλαίσιο υπήρχε από πολύ παλιότερα —στο άρθρο 117§3 του Συντάγματος αναφέρεται ρητά ότι οι καμένες δασικές εκτάσεις είναι υποχρεωτικά αναδασωτέες και ότι αποκλείεται να διατεθούν για άλλο σκοπό, άρα δεν μπορούν να χτιστούν— στην πράξη, ιδιαίτερα στην Αττική, από τη δεκαετία του 1970 μέχρι το 2000 περίπου, επικρατούσε όργιο παρανομίας. Μετά από πυρκαγιές γίνονταν κατατμήσεις γης και οικοδόμηση αυθαιρέτων: είναι άγνωστο αν οι πυρκαγιές περιλαμβάνονταν σε κάποιο αρχικό σχέδιο ή ήταν «λίγο πολύ» τυχαίες και, κατόπιν, η καμένη γη προσφερόταν σε επίδοξους επιχειρηματίες και ιδιοκτήτες κατοικιών. Έτσι κι αλλιώς, η συλλογική μας μνήμη αποτύπωσε τις φωτιές ως αποτέλεσμα οργανωμένων εμπρησμών για να χτιστούν βίλες.

Τα τελευταία χρόνια, καθώς το Συμβούλιο της Επικρατείας έκρινε αντισυνταγματικές τις λεγόμενες «οικιστικές πυκνώσεις» —εργαλείο που αφαιρούσε συστάδες αυθαιρέτων από τους δασικούς χάρτες—, η οικοπεδοφαγία έχει γίνει σχεδόν αδύνατη. Σε συνδυασμό με την ανάρτηση δασικών χαρτών και την κτηματογράφηση, έχει περιοριστεί πολύ ο θεσμικός δρόμος νομιμοποίησης «μετά». Εν κατακλείδι, νομίζω ότι δεν ωφελεί να μιλάμε με όρους του 20ού αιώνα: η θεωρία της οικοπεδοφαγίας ακούγεται σήμερα συνωμοσιολογική.

Η νομοθεσία (νόμος 998/1979) επιτρέπει την εκτέλεση έργων ενέργειας και σε αναδασωτέες εκτάσεις, υπό όρους, για «λόγους δημοσίου συμφέροντος» (σύμφωνα με τροποποιήσεις με τον νόμο 1734/1987 και τον 2941/2001). Αν και έχει προκληθεί διαμάχη για τη συνταγματικότητά του, η κάλυψη αναδασωτέων από αιολικά πάρκα κυμαίνεται, προς το παρόν, γύρω στο 0,06% και δεν τεκμηριώνεται συσχέτιση εμπρησμών με ανεμογεννήτριες. Ωστόσο, το νομικό πλαίσιο επί του θέματος είναι χαλαρό και έχει παραθυράκια.

3. Για τους εμπρησμούς ευθύνονται ξένοι πράκτορες;

Μπορεί. Υπάρχουν πολλές κοινωνικές ομάδες και άτομα που μισούν την Ελλάδα (είτε είναι πατρίδα τους είτε δεν είναι), καθώς και παράγοντες που δρουν υπονομευτικά κατ’ εντολή ξένων δυνάμεων. Η κατασκοπεία είναι το αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο — μαζί με την πορνεία και τη μαιευτική, που δεν μας ενδιαφέρουν εδώ. Αλλά η αστυνομική και η δικαστική εικόνα είναι εξαιρετικά δυσανάγνωστη: δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι, για παράδειγμα, τουρκικά κέντρα, μετανάστες ή αναρχικοί απεργάζονται σχέδιο αποσταθεροποίησης μέσω εμπρησμών. Αυτό δεν σημαίνει ότι μερικοί εμπρηστές δεν μπορεί να είναι Τούρκοι, αλλοδαποί ή αναρχικοί κάποιου είδους.

4. Πού οφείλονται επιτέλους οι φωτιές;

Οι φωτιές στη Μεσόγειο (και στην Καλιφόρνια) είναι πρωτίστως ανθρωπογενείς: συμβαίνουν από αμέλεια, από σφάλματα υποδομών κι από εμπρησμούς πυρομανών. Το κλίμα —οι υψηλές θερμοκρασίες, οι ισχυροί άνεμοι— πολλαπλασιάζει τους κινδύνους.

Η Πολιτική Προστασία αναφέρει στις αιτίες γύρω 35% «αμέλεια» (αγροτικές καύσεις, μελισσοκομία, μηχανήματα με σπινθήρες, υποδομές ενέργειας, ρίψη τσιγάρων, ψησταριές), 20% «πρόθεση» και 45% «άγνωστες», οι οποίες τυπικά επιμερίζονται μεταξύ αμέλειας και πρόθεσης. Σε ημέρες ακραίου δείκτη, γραμμές ηλεκτρικού ρεύματος και μετασχηματιστές αυξάνουν τον κίνδυνο της ανάφλεξης. Οι κεραυνοί, αν και σπανιότεροι, μπορούν να δημιουργήσουν μεγάλα μέτωπα σε συνθήκες ξηρασίας και ανέμου. Εξάλλου, όπως παντού, η κλιματική αλλαγή είναι πολλαπλασιαστής κινδύνου: στην Ελλάδα, σε όλη τη Νότια Ευρώπη, οι μελέτες δείχνουν σημαντική αύξηση των ημερών υψηλού κινδύνου από το 1950 και προβλέπουν επιδείνωση τα επόμενα είκοσι πέντε χρόνια. Τέλος, τίθεται το πρόβλημα της πυρομανίας, η οποία είτε λανθάνει και ενθαρρύνεται με χρήση οινοπνεύματος ή ναρκωτικών, είτε είναι έκδηλη με επαναλαμβανόμενες και κλιμακούμενες πράξεις. Η πυρομανία αναφέρεται στο αμερικανικό εγχειρίδιο ψυχικών διαταραχών ως διακριτή αλλά σπάνια διάγνωση μη ελέγχου των παρορμήσεων, κατά την οποία το άτομο νιώθει ακαταμάχητη επιθυμία να βάλει φωτιές και να παρακολουθήσει το θέαμα. Δεν το κάνει για υλικό όφελος, εκδίκηση ή συγκάλυψη εγκλήματος, αλλά από εσωτερική ανάγκη για ικανοποίηση. Η ελευθερία κινήσεων των πυρομανών στην Ελλάδα οφείλεται προφανώς σε υποδιάγνωση· στο ότι δεν παίρνουμε στα σοβαρά τις ενδείξεις της συμπεριφοράς του πυρομανούς.

5. Ποιος (ίσως) ωφελείται από καμένη γη;

Αν μιλάμε για άμεσο και νόμιμο κέρδος από «οικιστική αξιοποίηση», δεν ωφελείται κανείς. Αλλά μπορούν να υπάρξουν έμμεσοι, παράπλευροι, ωφελούμενοι: μετά τις φωτιές κινείται χρήμα σε έργα αποκατάστασης, υλοτομία, αντιδιαβρωτικές και αντιπλημμυρικές υποδομές, οδοποιία πρόσβασης, καθαρισμούς. Αυτό φυσικά δεν συνεπάγεται δόλο των εν λόγω επαγγελματιών· το ότι ένα συνεργείο πληρώνεται για να αποκαταστήσει τις ζημιές ενός σπιτιού δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο ότι είναι υπεύθυνο για την αιτία τους. Εξάλλου, όπως είπα, οι πιέσεις για αλλαγές χρήσης της γης σκοντάφτουν σε πολύ συγκεκριμένη νομοθεσία.

6. Γιατί δεν συλλαμβάνονται και δεν καταδικάζονται οι εμπρηστές;

Διότι είμαστε η χώρα της Φαιδράς Πορτοκαλέας. Αν και κατά καιρούς έχουν γίνει συλλήψεις για εμπρησμούς ή αμέλεια, η καταδίκη για δόλο είναι δύσκολη γενικά και σχεδόν αδύνατη για μας στην Ελλάδα: οι φωτιές εξαπλώνονται ταχύτατα, το αποτύπωμα της καύσης καταστρέφει τεκμήρια και μεγάλο μέρος περιστατικών καταγράφονται ως «άγνωστης αιτίας». Τα άρθρα 264-265 του Ποινικού Κώδικα προβλέπουν αυστηρές ποινές για εμπρησμό δάσους (έως ισόβια όταν προκαλεί θάνατο), αλλά, εκτός της παροιμιώδους χαλαρότητας της ελληνικής Δικαιοσύνης, συνήθως λείπουν οι αδιάσειστες αποδείξεις. Επιπλέον υπάρχουν αντιστάσεις σε οποιαδήποτε πολιτική επιτήρησης: σε κάμερες, drones και τα τοιαύτα. Οι Έλληνες προτιμούν να ζήσουν στην έρημο παρά να παρακολουθούνται οι υπέροχες, μυστηριώδεις τους δραστηριότητες — πράγμα παράδοξο σε μια χώρα όπου, μέχρι πρότινος, δεν υπήρχε λέξη για την έννοια της privacy.

7) Διαφέρει η Ελλάδα από άλλες χώρες;

Σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, οι φωτιές είναι, όπως είπα, κυρίως ανθρωπογενείς· σε άλλες χώρες, π.χ. στον Καναδά, οφείλονται συχνότερα σε κεραυνούς. Η κλιματική μας υπογραφή, οι ισχυροί ξηροί, βόρειοι-βορειοανατολικοί άνεμοι (που μοιάζουν με τους εξίσου καταστροφικούς καλιφορνέζικους Σάντα Άνα), οι παρατεταμένοι καύσωνες και η ξηρασία καθιστούν τα logistics της καταστολής πάρα πολύ δύσκολα. Αν και η διασπορά πόρων —αναπόφευκτη εφόσον σπανίως εκδηλώνεται μόνο μια εστία φωτιάς— είναι αναποτελεσματική. Στο εκρηκτικό μείγμα προστίθεται το επονομαζόμενο WUI (Wildland-Urban Interface), δηλαδή οι «οικισμοί εντός δασικής βλάστησης», εξαιτίας του οποίου οι δασικές πυρκαγιές έχουν ανθρώπινο κόστος. Στην Ελλάδα υπάρχουν εκτεταμένες ανθρώπινες κατασκευές (οικισμοί, μεμονωμένα σπίτια, υποδομές) που γειτνιάζουν με φυσική βλάστηση (δάσος, θαμνώνα, λιβάδι): αυτή η δόμηση δεν παρατηρείται παντού. Όπως όλοι ξέρουμε, στη χώρα μας, κατά τη διάρκεια της οικιστικής ανάπτυξης του 20ού αιώνα, πολλά σπίτια χτίστηκαν χωρίς πολεοδομικό σχέδιο, συχνά μέσα σε πευκοδάση (Αττική, Εύβοια, Χαλκιδική), ενώ η αυθαίρετη δόμηση, ιδίως σε τουριστικές-παραθεριστικές περιοχές, επιδείνωσε το πρόβλημα. Το αποτέλεσμα είναι ολόκληροι οικισμοί να είναι σήμερα εγκλωβισμένοι σε «πράσινες θάλασσες» εύφλεκτης βλάστησης, με πολύ στενούς δρόμους χωρίς σχεδιασμό διαφυγής, ενώ οι κάτοικοι δεν έχουν εκπαιδευτεί σε εκκενώσεις. Οι φωτιές στο WUI είναι οι πιο φονικές: υπενθυμίζω εκείνες στην Πεντέλη (1995, 1998, 2022) και στο Μάτι (2018). Τεράστιο πρόβλημα WUI εξαιτίας της εντατικής εκμετάλλευσης της γης εμφανίζεται στην Καλιφόρνια και στις τουριστικές χώρες του ευρωπαϊκού Νότου — Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία· υπενθυμίζω την τραγωδία στο Pedrógão Grande το 2017 (66 νεκροί· σ’ αυτή την περίπτωση έφταιγαν και οι εύφλεκτοι ευκάλυπτοι). Αλλά, στην Ελλάδα έχουμε πιθανότατα σοβαρότερη έλλειψη πυρασφάλειας γύρω από τα σπίτια, αντιπυρικών υλικών στις κατασκευές και οργανωμένων σχεδίων εκκένωσης.

Επίσης, η Ελλάδα διαφέρει ακόμα κι από τις μεσογειακές χώρες, διότι έχει μεγαλύτερη πυκνότητα πεύκων και γενικότερα εύφλεκτων δένδρων και διότι εμφανίζει τις γνωστές θεσμικές ιδιομορφίες, μία εκ των οποίων είναι η δυσκολία συντονισμού μεταξύ Δασικής Υπηρεσίας και Πυροσβεστικής· αλλού, η αλυσίδα πρόληψης και αντιμετώπισης είναι πιο ενοποιημένη. Στην ερώτηση αν συμβαίνουν τα ίδια παντού, η απάντηση είναι όχι — αν και πράγματι υπάρχουν κοινά μοτίβα. Η χώρα μας διαφέρει ως προς την επιβολή των νόμων, ως προς την πρόληψη και ως προς την ατομική ευθύνη.

8) Είναι οι φωτιές καινούργια μάστιγα;

Φωτιές υπήρχαν πάντοτε στον μεσογειακό κύκλο. Συστηματικά στοιχεία διαθέτουμε κυρίως από το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα και πλήρη από το 2000. Στην Ελλάδα καταγράφονται κατά μέσον όρο 10.000 περιστατικά ετησίως, αλλά μερικές χρονιές είναι χειρότερες από άλλες: αν συμφωνήσουμε ότι το 2007, το 2018, το 2021, το 2023, το 2024 και το 2025 είναι από τις χειρότερες με επίμονους καύσωνες και πολλαπλά μέτωπα, μάλλον συμπεραίνουμε ότι τα επεισόδια είναι συχνότερα και εντονότερα.