Δεν νομίζω ότι υπάρχει -όχι αριστερός, όχι φιλειρηνιστής, αλλά απλώς ελάχιστα εχέφρων- άνθρωπος που να διάβασε την τοποθέτηση του Υπουργού Άμυνας, Νίκου Δένδια, ότι πρέπει η Ευρώπη να συνηθίσει, κατά τα πρότυπα των ΗΠΑ, να βλέπει φέρετρα σκεπασμένα με τη σημαία. Και για να μην υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό δεν του προέκυψε αυθόρμητα, αλλά αποτελεί προφανώς μέρος του αφηγήματος που έχει αποφασιστεί να προωθηθεί από τις ευρωπαϊκές ηγεσίες, ακολούθησε λίγες μέρες μετά ο αρχηγός των γαλλικών ενόπλων δυνάμεων, ο οποίος σε ομιλία του προς δημάρχους της χώρας ανέφερε ότι πρέπει η γαλλική κοινωνία -καλώντας μάλιστα και τους δημάρχους να συμβάλουν προς την κατεύθυνση αυτή- να «αποδεχθεί ότι θα υποφέρει» και «να αποδεχθεί ότι θα χάσει τα παιδιά της». Είχε μεσολαβήσει η προειδοποίηση του Γερμανού Υπουργού Άμυνας ότι η Ευρώπη μπορεί και να έζησε ήδη «το τελευταίο της ειρηνικό καλοκαίρι».
Η πολεμική κινητοποίηση, τόσο στο οικονομικό επίπεδο και στο επίπεδο της πραγματικής στρατιωτικής προετοιμασίας, όσο και στο επίπεδο του πολιτικού αφηγήματος και της προετοιμασίας της κοινής γνώμης, είναι πλέον περισσότερο από προφανής – σχεδόν ασφυκτικά παρούσα. Και πλέον έχει φύγει προ πολλού από το -ούτως ή άλλως παραπλανητικό- αφήγημα που εστίαζε αποκλειστικά στους εξοπλισμούς: για πολύ καιρό, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες είχαν οδηγηθεί να πιστεύουν ότι ο πόλεμος είναι περίπου θέμα μόνο εξοπλισμών και, εμμέσως, χρημάτων, ενώ πλέον η δημόσια συζήτηση έχει κυνικά μετατοπιστεί στο έμψυχο δυναμικό, τους στρατιώτες -και μάλιστα όχι μισθοφόρους, αλλά κληρωτούς- που θα βρεθούν, με βάση τους σχεδιασμούς στο πεδίο της μάχης. Οι πολιτικές ηγεσίες λένε πλέον ρητά αυτό που κάποιοι φωνάζαμε εξαρχής: ο πόλεμος, ακόμα και στον 21ο αιώνα, δεν είναι παιχνίδι, δεν γίνεται χωρίς ανθρώπινα σώματα.
(Και μην μου πείτε ότι οι υπερβολές αυτές λέγονται μόνο για να δεχτεί αδιαμαρτύρητα η κοινωνία τις τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες και χωρίς πραγματικό σκοπό εμπλοκής, με μόνο στόχο την αποτροπή. Τα όπλα που συσσωρεύονται τείνουν και να «ξοδευτούν», αργά ή γρήγορα. Ακόμα και κατά λάθος, ακόμα και παρά τη θέληση και πέρα από τον έλεγχο εκείνων που τα συσσώρευσαν.)
Η Γερμανία, που ανήκει στον σκληρό πυρήνα της Ευρώπης και παίζει καθοριστικό ρόλο στη συνολική κατεύθυνση, είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα του πού βρισκόμαστε. Η υποχρεωτική στράτευση, που είχε ανασταλεί από το 2011, έχει τεθεί εκ νέου προς συζήτηση. Αν και προς το παρόν δεν έχει ενεργοποιηθεί η σχετική διαδικασία, η κυβέρνηση κινείται με γοργούς ρυθμούς προς την κατεύθυνση αυτή. Προς το παρόν, έχει ξεκινήσει μία τεράστια εκστρατεία για την προσέλκυση νέων εθελοντικά στο στράτευμα, μέσω ενός επικοινωνιακού καταιγισμού (ακόμα και στα κουτιά της πίτσας ή στο περιτύλιγμα των κεμπάπ βρίσκει κανείς τις σχετικές διαφημίσεις, όπως λέγαμε και τις προάλλες), αλλά και μέσω της παροχής οικονομικών κινήτρων, όπως οι δωρεάν άδειες οδήγησης και η αύξηση των ακαθάριστων αποδοχών των νεοεισερχόμενων στο στράτευμα στα 2.600 ευρώ. (Ένα ποσό, δηλαδή, που είναι ελάχιστα μεγαλύτερο από τον κατώτατο μισθό που στη Γερμανία ανέρχεται σε 2.161 ευρώ και είναι σχεδόν το μισό από τον μέσο μισθό για τους άνδρες που το 2023 ανέρχονταν σε 4.702 ευρώ, θεωρείται κίνητρο για να καταταγεί κανείς στον στρατό τη στιγμή που ετοιμάζεται πόλεμος. Αν σας θυμίζει κάτι από όσα έχετε δει στις αμερικάνικες ταινίες για το ποιοι ακριβώς κατατάσσονταν στο στρατό και αν σας οδηγεί να σκεφτείτε ότι μόνο οι πολύ φτωχοί θα βρεθούν εκεί, έχετε δίκιο…).
«Έχεις απ’ όλα (τα προσόντα); Κάνε αυτό που πραγματικά μετράει». Διαφήμιση του γερμανικού στρατού σε κουτί πίτσας, κάνει λογοπαίγνιο με τα υλικά της πίτσας και τα προσόντα ενός νέου. Πηγή: https://www.stuttgarter-zeitung.de/inhalt.kampagne-des-verteidigungsministeriums-auch-in-stuttgart-bundeswehr-werbung-auf-dem-doenerpapier-das-steckt-dahinter.3d07222f-2ebe-4080-8626-cc04b88f4426.html
Ωστόσο, δεν μένει εκεί το πράγμα. Όλα κινούνται προς την επαναφορά της υποχρεωτικής στράτευσης. Σύμφωνα με τις τελευταίες προτάσεις που έχουν κατατεθεί και αναμένεται να αρχίσουν να ισχύουν με το νέο έτος, όλοι οι 18χρονοι άνδρες θα θεωρούνται καταρχήν υπόχρεοι προς στράτευση, εφ’ όσον οι ανάγκες δεν καλυφθούν από εθελοντές και κριθεί αναγκαίο, γι’ αυτό και στην κατεύθυνση αυτή θα κληθούν να περάσουν μια διαδικασία απογραφής παρόμοια με αυτή που ισχύει και στη χώρα μας για τους κληρωτούς: θα συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο και θα περάσουν ιατρικές εξετάσεις. (Μάλιστα, το ίδιο ερωτηματολόγιο θα σταλεί και στις νέες γυναίκες, για τις οποίες όμως η συμμετοχή στη διαδικασία απογραφής θα είναι εθελοντική, σε αντίθεση με τους άνδρες).
Την ίδια στιγμή στην Ελλάδα, όπου ούτως ή άλλως υπάρχει ο θεσμός της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας, όπως και σε πολλές άλλες χώρες της Ευρώπης, η νομοθεσία για τη στράτευση γίνεται ακόμα αυστηρότερη. Προχθές δόθηκε σε δημόσια διαβούλευση το νομοσχέδιο του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, που μεταξύ άλλων προβλέπει αυστηρότερο πλαίσιο χορήγησης απαλλαγών για λόγους φυσικής και ψυχικής υγείας, αλλά και αναβολών για λόγους σπουδών και σε κατοίκους εξωτερικού, αύξηση του ηλικιακού ορίου εξαγοράς της θητείας στα 40 έτη, χρονική επέκταση της εφεδρείας ως το 60ο έτος, αλλά και την εθελοντική στράτευση των γυναικών.
…και μια απρόσμενη αντίδραση…
Δεν υπάρχει, λοιπόν, αμφιβολία: οι ηγεσίες των ευρωπαϊκών χωρών μας καλούν στα όπλα. Φαίνεται όμως ότι το σχέδιο αυτό, προς το παρόν τουλάχιστον, δυσκολεύεται να προχωρήσει. Όχι γιατί το εμποδίζει, βέβαια, κάποιο μαζικό κίνημα ειρήνης, ανάλογο των τεράστιων διακυβευμάτων. Σκοντάφτει, κυρίως, στην άρνηση των νέων να υπηρετήσουν – και πολύ περισσότερο να θυσιαστούν στον πόλεμο.
Όχι καμπάνια/στρατολόγηση για να πεθάνουμε – Πηγή: https://www.dielinke-gelsenkirchen.de/startseite/aktuell/detailseite-nachrichten/news/wohnungen-fuer-soldaten-wir-brauchen-sozialwohnungen-keine-profite-mit-dem-krieg/
Η άρνηση αυτή δεν ξεκίνησε τώρα. Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσίασε ο Ν. Δένδιας, για να αιτιολογήσει την αλλαγή του νομοθετικού πλαισίου, μόνο τα τελευταία 3 χρόνια πάνω από 30.000 στρατεύσιμοι έλαβαν απαλλαγή (κατηγορία Ι-5), με τα 3/4 αυτών να αφορούν απαλλαγές για λόγους ψυχικής υγείας, ενώ σχεδόν άλλες 40.000 παραμένουν ανυπότακτοι στο εξωτερικό. Μόνο το 2024 καταγράφηκαν 11.389 απαλλαγές για λόγους υγείας, έναντι 8.166 πριν 3 χρόνια. Οι λόγοι γύρω από την τάση αυτή είναι πολλοί, σύμφωνα και με τα σχετικά ρεπορτάζ: πρώτα απ’ όλα οικονομικοί και επαγγελματικοί -ας μην ξεχνάμε ότι η ελληνική νεολαία βγαίνει από μια δεκαπενταετία κρίσης, ραγδαίας υποβάθμισης του βιοτικού επιπέδου και τρομακτικών ποσοστών νεανικής ανεργίας- αλλά και συμβολικοί (η θητεία θεωρείται ότι δεν έχει ουσιαστικό περιεχόμενο), καθώς και ψυχολογικοί (απώλεια της καθημερινότητας, των οικείων κ.λπ.). Αντίστοιχα, στη Γερμανία, οι καμπάνιες του στρατού, έστω και μικρότερης έντασης/πιο σποραδικά, «τρέχουν» τουλάχιστον από το 2016, προσπαθώντας να προσελκύσουν εθελοντές. Η αντίδραση ωστόσο κορυφώνεται, εύλογα, όσο το πλαίσιο γίνεται ευθέως πολεμικό: στις αρχές της χρονιάς ένας νέος σε ηλικία αρθρογράφος και συγγραφέας, ο Ole Nymoen, δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο «Γιατί δεν θα πολεμούσα ποτέ για την πατρίδα μου» (Warum ich niemals für mein Land kämpfen würde), το οποίο δημιούργησε αρκετό θόρυβο στη δημόσια συζήτηση.
Νέοι που αρνούνται ή προσπαθούν να αποφύγουν τη στράτευση υπάρχουν ακόμα και στους εμπόλεμους: Όχι μόνο στη επιτιθέμενη Ρωσία, αλλά ακόμα και στην Ουκρανία, τη χώρα που αντιμετωπίζει μία άδικη εχθρική εισβολή και της οποίας ο στρατός μάχεται εδώ και τρία χρόνια υπερασπίζοντας κυριολεκτικά την πατρίδα και το σπίτι του, δεν είναι λίγοι οι νέοι άνδρες που θέλουν να φύγουν από τη χώρα για να αποφύγουν τη στράτευση, ενώ και στην περίπτωση αυτή -σωστά μαντέψατε- το σύστημα χορήγησης των απαλλαγών για λόγους υγείας ήταν διάτρητο από φαινόμενα διαφθοράς, σύμφωνα με όσα κατήγγειλε ο ίδιος ο Ουκρανός πρόεδρος. επομένως όσοι είχαν να πληρώσουν μπορούσαν να αποφύγουν το μέτωπο. Δεν είναι πάντως τυχαίο ότι πρόσφατα -μετά από 3 χρόνια απαγόρευσης εξόδου από τη χώρα των ανδρών σε στρατεύσιμη ηλικία- η νομοθεσία άλλαξε επί το ηπιότερο, με σκοπό να κρατήσει τους Ουκρανούς στην πατρίδα τους, καθώς οικογένειες με μικρά αγόρια έφευγαν ή έστελναν τα παιδιά τους να τελειώσουν το σχολείο και να σπουδάσουν στο εξωτερικό, πριν καταληφθούν από το ηλικιακό όριο στράτευσης και την απαγόρευση εξόδου από τη χώρα.
Με άλλα λόγια, αυτό που βλέπουμε στις χώρες της Ευρώπης δεν είναι μια οργανωμένη άρνηση στράτευσης, με ένα σαφές και διατυπωμένο ιδεολογικό/πολιτικό υπόβαθρο. (Χωρίς αυτό να σημαίνει, πρώτον, ότι δεν υπάρχει και μια σημαντική κοινότητα αρνητών στράτευσης σε πολλές χώρες – χαρακτηριστικότερη και συγκινητικότερη περίπτωση ήταν οι νέοι και οι νέες του Ισραήλ που αρνήθηκαν να υπηρετήσουν στη Γάζα, προτιμώντας να βρεθούν στη φυλακή και, δεύτερον, ότι δεν υπάρχουν και αξιακές παράμετροι πίσω από μια τέτοια στάση σε ορισμένες περιπτώσεις).
Η τάση που καταγράφεται αποτελεί περισσότερο αποτέλεσμα της ορθολογικής -πλην κυρίως ατομικής/ατομικιστικής- επιλογής του σύγχρονου homo economicus. Εδώ και αρκετές δεκαετίες το νεοφιλελεύθερο μοντέλο επιχείρησε, και μάλιστα συνειδητά αλλά και πολύ έξω από το καθαυτό πεδίο της οικονομίας (π.χ. στη διασκέδαση, στις ερωτικές σχέσεις κ.ά.) να οικοδομήσει τον νέο αυτό ανθρωπότυπο. Τον άνθρωπο που βλέπει κέρδη και ζημιές στα πάντα, τον άνθρωπο “επιχειρηματία του εαυτού του”, που υπολογίζει κάθε δραστηριότητά του, κάθε ώρα της ημέρας του με βάση το τι αυτό μπορεί δυνητικά να του αποφέρει, είτε άμεσα οικονομικά είτε έμμεσα (σε γνωριμίες, δεξιότητες κ.ο.κ.). Και ευρύτερα τον άνθρωπο-άτομο, τον άνθρωπο-μονάδα.
Η Μάργκαρετ Θάτσερ το 1982 – Πηγή: https://www.cbc.ca/radio/thecurrent/the-current-for-nov-13-2020-1.5800675/she-believed-she-was-always-right-the-polarizing-legacy-of-margaret-thatcher-1.5800722
Όταν η Μάργκαρετ Θάτσερ δήλωνε το μακρινό 1987 -πολλά χρόνια δηλαδή πριν γεννηθούν καν οι σημερινοί εικοσάρηδες- πως «δεν υπάρχει αυτό το πράγμα που λέγεται κοινωνία, υπάρχουν τα άτομα, άνδρες και γυναίκες, όπως υπάρχουν και οι οικογένειες», η άποψή της θριάμβευε παντού. Και το «δεν υπάρχει κοινωνία, παρά μόνο τα άτομα» ήταν το όχημα που διέλυε σιγά-σιγά τα συνδικάτα, τις συλλογικές διεκδικήσεις, τα κινήματα, τα κόμματα, τις οργανώσεις, έκλεινε τις πόρτες στις γειτονιές και απομόνωνε τον καθέναν και την καθεμία στον εαυτό του και στην οικογένειά του. Μάλλον η Θάτσερ δεν είχε φανταστεί την ειρωνεία που περίμενε στην επόμενη στροφή της ιστορίας: αυτός ο ίδιος ανθρωπότυπος, που ο νεοφιλελευθερισμός ανέθρεψε ώστε να μην πιστεύει στη συλλογικότητα, που ο νεοφιλελευθερισμός τον έπεισε ότι δεν υπάρχουν «μεγάλες αφηγήσεις» για τις οποίες να αξίζει κανείς να θυσιαστεί, παρά μόνο όσα μπορεί να ζήσει ατομικά στο εδώ και στο τώρα, τώρα γυρίζει και του βγάζει τη γλώσσα. Γιατί, τι άλλο παρά μια «μεγάλη αφήγηση» είναι η υπεράσπιση της πατρίδας; Τι άλλο παρά μια συλλογικότητα είναι ένα έθνος; Και πώς να πείσεις τώρα τους ανθρώπους για τα ακριβώς αντίθετα από αυτά που τους έλεγες επί σχεδόν μισό αιώνα;
…που όμως δεν αρκεί.
Πράγματι, η ετερογονία αυτή των σκοπών είναι κατά κάποιον τρόπο και μια μικρή -αλλά πικρή- δικαίωση για όσους επέμεναν να μιλούν για κοινωνία, συλλογικότητα, αλληλεγγύη και αξίες. Αλλά δεν μπορούμε να μείνουμε σε αυτή. Στο κάτω-κάτω, όπως είδαμε, οι προσπάθειες που καταβάλλονται για την αντιστροφή αυτής της τάσης άρνησης στράτευσης ή συμμετοχής στον πόλεμο είναι συστηματικές και δεν αποκλείεται σύντομα αν αποδώσουν καρπούς.
Η ειρήνη στην Ευρώπη θα έρθει -αν έρθει- με κόπο. Όχι, δεν αναφέρομαι σε φέρετρα σκεπασμένα με σημαίες, αλλά στο ακριβώς αντίθετο. Αναφέρομαι σε ένα μεγάλο κίνημα ειρήνης που θα πάρει την ατομική άμυνα, την άρνηση του καθενός και της καθεμίας να σκοτωθεί στον πόλεμο και θα τη μετατρέψει σε συλλογικό όραμα. Που θα ενσωματώσει τη δίψα των νέων ανθρώπων για ζωή, τη διάθεσή τους να σπουδάσουν, να δουλέψουν, να ερωτευτούν, να ταξιδέψουν, μέσα σε ένα παρόν και μέλλον για όλους και όλες. Με δικαιοσύνη για την Ουκρανία και ειρηνική συνύπαρξη και συνεργασία στην Ευρώπη, αλλά και με ισότητα και αλληλεγγύη στο εσωτερικό κάθε χώρας. Που θα αντιστρέψει την απόφανση της Θάτσερ: Δεν υπάρχουν άτομα ελεύθερα, αυτόνομα και δημιουργικά, παρά μόνο μέσα σε μια κοινωνία ισότητας και αλληλεγγύης. Και μια τέτοια κοινωνία αξίζει κανείς να τη διεκδικήσει και να παλέψει για χάρη της.
Η Δανάη Κολτσίδα είναι νομικός και πολιτική επιστήμονας- Το κείμενο αναδημοσιεύεται από την εβδομαδιαία στήλη «Weekend Reads» στην προσωπική σελίδα της ίδιας στο Substack (https://danaikoltsida.substack.com/).
