Είναι μια από τις πιο ανατριχιαστικές εικόνες του Ολοκαυτώματος: ένας στρατιώτης των Ναζί με γυαλιά στρέφει το πιστόλι στο κεφάλι ενός άνδρα που έχει γονατίσει μπροστά σε έναν λάκκο γεμάτο πτώματα. Γερμανικά στρατεύματα περικυκλώνουν τη σκηνή. Η φωτογραφία που τραβήχτηκε στη σημερινή Ουκρανία ήταν γνωστή εδώ και καιρό, λανθασμένα, ως «Ο Τελευταίος Εβραίος στη Βίνιτσα» και για δεκαετίες περιβαλλόταν από μυστήριο.
Ο Γερμανός ιστορικός Jürgen Matthäus ,με έδρα τις ΗΠΑ, συναρμολογεί επί χρόνια με κόπο τα κομμάτια του παζλ με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης όμως είναι πλέον βέβαιος ότι έχει εντοπίσει τον δολοφόνο. Σύμφωνα με ευρήματα, που έχει δημοσιεύσει στο έγκυρο ακαδημαϊκό περιοδικό Zeitschrift für Geschichtswissenschaft (Εφημερίδα Ιστορικών Μελετών), τα SS πραγματοποίησαν τη σφαγή στις 28 Ιουλίου του 1941, πιθανότατα νωρίς το απόγευμα, στην ακρόπολη του Μπερντιτσίβ.
Η πόλη ήταν για αιώνες ένα ακμάζον κέντρο της εβραϊκής ζωής. Βρίσκεται 150 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Κιέβου και περίπου 90 χιλιόμετρα βόρεια από αυτό που είναι τώρα γνωστό στα αγγλικά ως Βίνιτσα, το οποίο από καιρό θεωρούνταν ψευδώς ως ο τόπος των δολοφονιών. Η ομάδα κομάντο Einsatzgruppe C, μία από τις πολλές που αναπτύχθηκαν στην τότε Σοβιετική Ένωση, είχε εμπλακεί στην εκκαθάριση της περιοχής από «Εβραίους και αντάρτες» λίγες μέρες πριν από την επίσκεψη του Αδόλφου Χίτλερ.
Μεταξύ αυτών ήταν ο Jakobus Onnen, καθηγητής Γαλλικών, Αγγλικών και γυμναστικής, γεννημένος το 1906 στο γερμανικό χωριό Tichelwarf, κοντά στα ολλανδικά σύνορα. Ο Matthäus περιέγραψε μια «σταδιακή διαδικασία» παραδοσιακής ανασκαφής σε σκονισμένα αρχεία, τυχερών στιγμών, συμβολής από συναδέλφους και της πρωτοποριακής συμμετοχής εθελοντών από την ομάδα δημοσιογραφίας Bellingcat.
«Η αντιστοίχιση, από όλα όσα ακούω από τους τεχνικούς εμπειρογνώμονες, είναι ασυνήθιστα υψηλή όσον αφορά το ποσοστό που καταγράφει ο αλγόριθμος», είπε ο Matthäus. Προκαταρκτική έρευνα που δημοσιεύθηκε πέρυσι του επέτρεψε να αποκαλύψει την ημερομηνία, την τοποθεσία και τη μονάδα που εμπλέκεται στη μαζική δολοφονία, δημιουργώντας κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης στη Γερμανία.
Ένας αναγνώστης εμφανίστηκε και είπε ότι πίστευε, βασιζόμενος σε αλληλογραφία της εποχής που βρισκόταν στην κατοχή της οικογένειάς του, ότι ο ένοπλος θα μπορούσε να είναι ο θείος της συζύγου του, ο Jakobus Onnen. Συγγενείς είχαν καταστρέψει επιστολές του από το ανατολικό μέτωπο τη δεκαετία του 1990. Αλλά εξακολουθούσαν να έχουν φωτογραφίες του, τις οποίες οι εθελοντές της Bellingcat μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν για ανάλυση εικόνας με τεχνητή νοημοσύνη.
«Οι ειδικοί στην τεχνητή νοημοσύνη μου λένε ότι επειδή πρόκειται για ιστορική φωτογραφία, δυσκολεύεται να καταλήξει κανείς σε [ταύτιση] 98 ή 99,9%», όπως συχνά αποδεικνύεται στη σύγχρονη εγκληματολογική εργασία, είπε ο ιστορικός. Αλλά η έντονη ομοιότητά της, σε συνδυασμό με ένα βουνό έμμεσων στοιχείων, του έδωσε αξιοπιστία να κάνει τη δημοσίευση.
«Τα ψηφιακά εργαλεία στις ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν αυξηθεί μαζικά σε χρήση, αλλά συνήθως προορίζονται για την επεξεργασία μαζικών δεδομένων, όχι τόσο για ποιοτική ανάλυση», είπε σχετικά με τις δυνατότητες χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης στον τομέα του. «Αυτό σαφώς δεν είναι πανάκεια – είναι ένα εργαλείο ανάμεσα σε πολλά. Ο ανθρώπινος παράγοντας παραμένει το κλειδί».
Ο Onnen, ο οποίος είχε ενταχθεί στο ναζιστικό κόμμα πριν ο Χίτλερ αναλάβει την εξουσία το 1933, προερχόταν από μορφωμένη οικογένεια και στα νιάτα του απολάμβανε «τα ταξίδια, τη μελέτη γλωσσών», είπε ο Matthäus. «Το κίνητρο είναι ένα από τα πιο δύσκολα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν. Ο λόγος που νομίζω ότι ποζάρει εκεί, ο τρόπος που απεικονίζει τον εαυτό του, νομίζω ότι έχει σκοπό να εντυπωσιάσει». Ο Onnen, που σκοτώθηκε σε μάχη το 1943, ποτέ δεν προήχθη σε υψηλό βαθμό, ενώ η συμμετοχή του σε τέτοιες δολοφονίες θεωρούνταν απλώς μέρος της υπηρεσίας του.
Ο Matthäus ήταν, μέχρι την άνοιξη, επικεφαλής του ερευνητικού τμήματος του Μουσείου Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ουάσιγκτον, όπου εργαζόταν από το 1994. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του, Gerahmte Gewalt (Πλαισιωμένη Βία), εξετάζει τα φωτογραφικά άλμπουμ που συνέταξαν οι Γερμανοί στο ανατολικό μέτωπο κατά τη διάρκεια του΄Β παγκόσμιου πολέμου.
Είπε ότι ήταν «αρκετά βέβαιο» ότι η εικόνα της σφαγής του Μπερντιτσίβ, από την οποία υπάρχουν αρκετές φωτογραφίες, τραβήχτηκε από συνάδελφο στρατιώτη και σημείωσε ότι τέτοια στιγμιότυπα θεωρούνταν «τρόπαια» από λουτρά αίματος πολιτών. Από τους περίπου 20.000 Εβραίους στο Μπερντιτσίβ κατά την άφιξη των Γερμανών το 1941, μόνο 15 ζούσαν στις αρχές του 1944, σύμφωνα με το Der Spiegel, το οποίο ανέφερε τη νέα έρευνα. «Αυτές οι μαζικές εκτελέσεις σε αυτή τη μορφή συνεχίστηκαν μέχρι την τελευταία ημέρα της γερμανικής κατοχής στα ανατολικά», είπε ο Matthäus.«Νομίζω ότι αυτή η εικόνα θα πρέπει να είναι εξίσου σημαντική με την εικόνα της πύλης στο Άουσβιτς, επειδή μας δείχνει την πρακτική φύση, την άμεση αντιπαράθεση μεταξύ του δολοφόνου και του ατόμου που θα σκοτωνόταν».
Η έρευνα συνεχίζεται με στόχο την ταυτοποίηση του θύματος στην ίδια φωτογραφία, σε συνεργασία με τον Ουκρανό ιστορικό Andrii Mahaletskyi, με βάση αρχεία της σοβιετικής εποχής. Η Τεχνητή Νοημοσύνη ενδέχεται να βοηθήσει και σε αυτή την προσπάθεια, αν βρεθούν αντίστοιχες φωτογραφίες.
«Υπήρχαν περισσότερα από 1 εκατομμύριο θύματα στην κατεχόμενη Σοβιετική Ένωση», είπε ο Matthäus «Τα περισσότερα από αυτά είναι άγνωστα, όπως ακριβώς είχαν σκοπό οι δολοφόνοι».
