Όταν οι ΗΠΑ προσγειώθηκαν για πρώτη φορά στην Σελήνη, ολόκληρος ο κόσμος παρακολουθούσε. Όταν όμως οι Σοβιετικοί «άγγιξαν» την επιφάνεια του Άρη, η συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου δεν έμαθε τίποτε. Όπως δεν έμαθαν και για την υπερδεκαετή προσπάθεια που κατέβλήθη εκ μέρους της ΕΣΣΔ, προκειμένου – εν μέσω ψυχρού πολέμου – να είναι το κράτος τους το πρώτο που τα κατάφερε.
Πρόκειται για μια ιστορία που ξεκινά στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Όταν ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν «στα ντουζένια» του. Και οι Σοβιετικοί χρειαζόντουσαν μια «νίκη» επί των Αμερικανών αντιπάλων τους. Για να την πετύχουν έβαλαν σε κίνηση μια από τις πιο μυστικές διαστημικές επιχειρήσεις όλων των εποχών.
Στόχος τους ο πλανήτης Άρης, γνωστός και ως «κόκκινο πλανήτη». Ήταν το όνομα που τους «καλούσε»; Κανείς δεν γνωρίζει. Είναι όμως σαφές ότι η Μόσχα δεν ήθελε απλώς να κερδίσει τις ΗΠΑ στον διαστημικό αγώνα. Ήθελε να είναι η πρώτη που θα ξεπεράσει τα όρια του μέχρι τότε γνωστού διαστήματος. Όμως ήθελε να το κάνει μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, για να μην «χρεωθεί πολιτικά» τις σχεδόν σίγουρες αποτυχίες που όλοι σχεδόν έβλεπαν να έρχονται.
Κάπως έτσι γεννήθηκε το «Mars program». Εργαστήρια όπου τα σχέδια ήταν κρατικό μυστικό και οι αποτυχίες θάβονταν πίσω από κωδικούς και λέξεις όπως «Kosmos». Το όνομα δηλαδή που δινόταν στις αποστολές – αφού αυτές είχαν αποτύχει.
Και μπορεί ο ένας πύραυλος να αποτύγχανε μετά τον άλλον, όμως η ΕΣΣΔ δεν έκανε πίσω. Για δεκατρία χρόνια, από το 1960 έως το 1973, εκτόξευσε μια σειρά από αποστολές που άλλοτε εκρήγνυνταν, άλλοτε χάνονταν στο διάστημα και άλλοτε έφταναν πιο κοντά από κάθε άλλον στην επιφάνεια του Κόκκινου Πλανήτη. Μέχρι που ήλθε ο Mars 3. Που έδωσε στην Σοβιετική ένωση – μέρος τουλάχιστον αυτού – που ήθελε.
Οι πρώτες απόπειρες – Οι αποστολές Mars 1M και η εποχή των «Marsnik»
Οι πρώτες προσπάθειες ήταν εντελώς άδοξες. Το 1960 εκτοξεύθηκαν τα πρώτα δύο διαστημόπλοια: Mars 1M No.1 και Mars 1M No.2. Ήταν μικρά σκάφη 650 κιλών, που οι δυτικοί δημοσιογράφοι ονόμασαν «Marsnik», παραφράζοντας το Sputnik. Τίποτα δεν πήγε καλά.
Το πρώτο καταστράφηκε όταν παρουσίασε δυσλειτουργία. Το δεύτερο χάθηκε λόγω διαρροής οξειδωτικού. Και τα δύο κάηκαν, καθώς επέστρεφαν στην γη μέσα σε λίγες ημέρες. Παρόλα αυτά στη Μόσχα, η αποτυχία δεν προκάλεσε απελπισία. Αντιμετωπίσθηκε μάλλον ως ο πρόλογος σε έναν μαραθώνιο που θα δοκίμαζε τα όρια της Σοβιετικής τεχνολογίας
Mars 1 και η επόμενη γενιά – Η Μόσχα δεν υποχωρεί
Δύο χρόνια αργότερα το 1962, η ΕΣΣΔ επανήλθε με πιο εξελιγμένα σκάφη: τα 2MV-4 και 2MV-3, 900 κιλών. Οι εκτοξεύσεις έγιναν τον Οκτώβριο και Νοέμβριο του 1962. Απέτυχαν και οι δύο.
Το πρώτο σκάφος, ονόματι, Sputnik 22 (2MV-4 No.1) εξερράγη στο διάστημα κατά τη μετάβαση στην τροχιά προς τον Άρη. Το Mars 1 (2MV-4 No.2) έφτασε κοντά, πέρασε σε απόσταση μεταξύ των 180.000 και των 200.000 χλμ., αλλά η επικοινωνία είχε ήδη χαθεί καιρό πριν. Το τρίτο σκάφος, με το όνομα Sputnik 24 (2MV-3 No.1) απέτυχε και αυτό στο ταξίδι του προς τον Άρη, χωρίς να είναι σαφές το γιατί.
Ο Mars 1, πάντως, ακόμη κι αν δεν έστειλε δεδομένα, πέρασε τελικά κοντά (σε διαστημικά πάντα μεγέθη – από τον κόκκινο πλανήτη. Ήταν η πρώτη φορά που σοβιετικό σκάφος έφτανε τόσο κοντά, έστω και στα τυφλά.
Οι πρώτες βαριές αποστολές των «πέντε τόνων»
Το 1969 η ΕΣΣΔ ξεκίνησε με ανανεωμένη αυτοπεποίθηση της προσπαθειές της, αφού είχε κάνει εν τω μεταξύ ένα τεράστιο ποιοτικό άλμα στην διαστημική της τεχνολογία. Δημιούργησε δύο τεράστια σκάφη 5 τόνων:Το Mars 2M No.521 και το No.522. Και για να τα στείλει μέχρι τον Άρη, είχε πλέον τον Proton-K, έναν πυραύλο που την εποχή εκείνη ήταν αν μη τι άλλος πρωτοποριακός, καθώς ενσωμάτωνε πλήθος νέων στοιχείων.
Και εδώ όμως τα πράγματα δεν πήγαν καλά για τους Σοβιετικούς: Και οι δύο εκτοξεύσεις απέτυχαν μέσα σε δευτερόλεπτα. Στη Δύση έμειναν γνωστές ως Mars 1969A και Mars 1969B, ενισχύοντας την εντύπωση πως το σοβιετικό πρόγραμμα ήταν «καταδικασμένο». Όμως στη Μόσχα, οι μηχανικοί γνώριζαν ότι πλησίαζε η ώρα για να «κατακτήσουν» τον κόκκινο πλανήτη.
Οι δίδυμες αποστολές Μars 2 & Mars 3
Το 1971 ήταν η χρονιά που δικαιώθηκαν. Η ΕΣΣΔ εκτόξευσε τα Mars 2 και Mars 3, δύο πανομοιότυπες αποστολές που συνδύαζαν: Σκάφος που θα έμπαινε σε τροχιά, αλλά και όχημα για προσεδάφιση. Στις αποστολές συμπεριλαμβανόταν και το πρωτοποριακό μικρο-ρόβερ PrOP-M, δεμένο με καλώδιο 15 μέτρων, ικανό να κινείται και να εντοπίζει εμπόδια μόνο του. Μακρινός πρόγονος κατά κάποιων των σημερινών rovers που βρίσκονται στην επιφάνεια του Άρη.
Η αποτυχία του Mars 2
Το Mars 2 μπήκε επιτυχημένα σε τροχιά. Όμως το όχημα προσεδαφισής του συνετρίβη αφού δεν άνοιξε το αλεξίπτωτό του. Ενώ όμως αυτό το κομμάτι απέτυχε, για πρώτο φορά το όχημα που ήταν σε τροχιά άρχισε για πρώτη φορά να στέλνει δεδομένα από τον Άρη. Στις 2 Δεκεμβρίου του 1971, το Mars ακούμπησε την επιφάνεια του Άρη. Ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία, που ένα ανθρώπινο δημιούργημα πετύχαινε κάτι τέτοιο. Όμως τα πράγματα δεν πήγαν… τέλεια: Μετά από κάτι λιγότερο από 20 δευτερόλεπτα, η επικοινωνία χάθηκε.
Αργότερα θεωρήθηκε σχεδόν βέβαιο ότι μια αμμοθύελλα – ίσως ήταν η μεγαλύτερη που είχε καταγραφεί ως τότε στο ηλιακό σύστημα – χτύπησε το σκάφος με ηλεκτρικές εκκενώσεις και στατικό φορτίο. Το PrOP-M δεν πρόλαβε ποτέ να κινηθεί. Και όμως, μια νίκη για τη Σοβιετική Ένωση είχε πλέον καταγραφεί: Η πρώτη προσεδάφιση στον Άρη.
Ο σταθμός πάντως του Mars 3 που ήταν σε τροχιά έστειλε δεδομένα μέχρι τον Αύγουστο του 1972, διαγράφοντας 20 πλήρεις τροχιές. Μαζί με το Mars 2, έστειλαν κάπου 60 εικόνες.
Οι «σιωπηλές» αποστολές Mars 3MS – Kosmos 419, Mars 4 και Mars 5
Οι Σοβιετικοί δεν αναπαύθηκαν στις δάφνες τους και συνέχισαν να οργανώνουν αποστολές προς τον Άρη
Kosmos 419: Σχεδιάστηκε να γίνει το πρώτο σκάφος που θα έμπαινε σε τροχιά γύρω από τον Άρη. Αντί όμως γι’ αυτό, έμεινε σε χαμηλή τροχιά της Γης λόγω δυσλειτουργίας και κάηκε δύο περίπου ημέρες μετά.
Mars 4: Έφτασε κοντά στον Άρη, αλλά απέτυχε να εισέλθει σε τροχιά λόγω προβλήματος στον κινητήρα. Πέταξε σε απόσταση λίγο μεγαλύτερη από τα 2000 χιλιόμετρα, έστειλε κατά κάποιους δύο ενώ κατά κάποιους άλλους 12 εικόνες και χάθηκε.
Mars 5: Η πιο επιτυχημένη αποστολή των Σοβιετικών στην συγκεκριμένη περίοδο. Μπήκε σε πλανητική τροχιά, έστειλε 60 εικόνες υψηλής ποιότητας, χαρτογράφησε την επιφάνεια πήρε στοιχεία από την ατμόσφαιρα, αλλά έπαθε μοιραία βλάβη μέσα σε λίγες εβδομάδες.
Οι τολμηρές Mars 6 και Mars 7 – Οι τελευταίες σοβιετικές απόπειρες
- Προκειμένου να καταφέρουν να μπουν σε διαπλανητική τροχιά, οι Σοβιετικοί αναγκάστηκαν να στείλουν τέσσερα σκάφη: Mars 4 και 5 ως αναμεταδότες, Mars 6 και 7 ως οχήματα προσεδάφισης.
- Mars 6: Έστειλε 224 δευτερόλεπτα δεδομένων ατμόσφαιρας πριν συντριβεί. Τα δεδομένα ήταν μερικώς αλλοιωμένα, αλλά πολύτιμα.
- Mars 7: Απέτυχε να αγγίξει τον Άρη. Έχασε τον στόχο κατά 1.300 χλμ. λόγω πρόωρης αποκόλλησης.
Μετά το 1974, η Σοβιετική Ένωση δεν πέτυχε ξανά λειτουργική αποστολή προς τον Άρη.
Τα μεγαλεπήβολα σχέδια που δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ – Mars 4NM, 5NM και Mars 5M
Στα σχέδια υπήρχαν αποστολές που, αν είχαν ολοκληρωθεί, θα άλλαζαν την ιστορία:
- Mars 4NM – Marsokhod rover: ένα τεράστιο όχημα για ταξίδι στην επιφάνεια.
- Mars 5NM – αποστολή επιστροφής δειγμάτων με τον γιγαντιαίο πύραυλο N1.
- Mars 5M (Mars 79): διπλή αποστολή που θα συναρμολογούνταν σε τροχιά γύρω από τη Γη.
Καμία από αυτές τις αποστολές όμως δεν ξεκίνησε καν, καθότι υπήρχαν πλήθος προβλημάτων κατά την φάση των δοκιμών ειδικά όσον αφορά στο rover, το οποίο θα κινείτο με πυρηνική ενέργεια.
Όταν η Ρωσία ανέλαβε την κληρονομιά της ΕΣΣΔ – Mars 96
Το 1996 η Ρωσία επιχείρησε να επιστρέψει στον Άρη. Το Mars 96, γεμάτο σύγχρονα όργανα και δίχως κανένα πλαίσιο μυστικότητας αφού στην προετοιμασία του συμμετείχαν και άλλα κράτη, δεν κατάφερε ποτέ να φύγει από την τροχιά της Γης. Μία αποστολή που θα μπορούσε να σηματοδοτήσει την επιστροφή της Μόσχας στον κόκκινο πλανήτη έκλεισε άδοξα.
Για δεκαετίες, το Mars 3 έμεινε «μισή ιστορία»: Μια προσεδάφιση χωρίς εικόνες. Όμως το 2013, ερασιτέχνες αστρονόμοι από τη Ρωσία βρήκαν σε εικόνες του Mars Reconnaissance Orbiter αντικείμενα που ταίριαζαν απόλυτα στα μέρη του σοβιετικού οχήματος προσεδάφισης. Του πρώτου οχήματος που ακούμπησε ποτέ στο έδαφος του Άρη. Μια επιτυχία που έμεινε κρυφή για δεκαετίες.
Η κληρονομιά της Σοβιετικής Ένωσης
Ανάμεσα στην απώλεια της κούρσας για τη σελήνη και στην αποτυχία του προγράμματος πυραύλων N1, η σοβιετική ηγεσία επέλεξε να επικεντρωθεί σε πιο πρακτικά διαστημικά σχέδια. Στο Κρεμλίνο διαμορφωνόταν μια νέα στρατηγική μετατόπιση: Η επιδίωξη κυριαρχίας στον τομέα των διαστημικών σταθμών. Μέσα από τα προγράμματα Salyut και Mir, η Μόσχα ανέλαβε ηγετικό ρόλο στις επιχειρήσεις διαστημικών σταθμών, ξεπερνώντας σε εμπειρία ακόμη και τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Η στροφή στους διαστημικούς σταθμούς
Τελικά η ΕΣΣΔ δεν κατάφερε να φέρει πίσω την «πολύτιμη κόκκινη σκόνη». Όμωςτους οδήγησε στο να επενδύσουν σε σταθερές υποδομές σε τροχιά, δηλαδή σε διαστημικούς σταθμούς, αντί σε εντυπωσιακά αλλά ασταθή προγράμματα βαρέων πυραύλων. Η πολυετής λειτουργία των σταθμών Salyut και Mir έδειξε ότι η Σοβιετική Ένωση είχε αποκτήσει τεχνογνωσία στη μακρόχρονη παραμονή στο διάστημα και στον χειρισμό σύνθετων διαστημικών σταθμών, πεδίο όπου διατήρησε προβάδισμα για δεκαετίες.
NASA via AP
Ενώ η πρόοδος που σημειώθηκε στα συστήματα πυραυλικής ώθησης που επιτεύχθηκε τότε, επηρεάζει ακόμη και σήμερα τις προσπάθειες που καταβάλλονται προκειμένου πλέον ένας άνθρωπος να είναι αυτός που θα πατήσει στον κόκκινο πλανήτη. Και δεν μπορώ παρά να αναρωτηθώ για το κατά πόσο οι προσπάθειές τους ενέπνευσαν έναν άνθρωπο που μόνον «σοβιετικό» δεν θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς. Τον Elon Musk. Που πλέον φαίνεται ότι έχει πάρει «επ’ ώμου» το ταξίδι μας στον Άρη.
