Η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με μια πρωτοφανή δημοσιονομική πρόκληση, καθώς το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) προειδοποιεί για ένα «παγόβουνο» χρέους που απειλεί να βυθίσει τις οικονομίες της ηπείρου μέσα στα επόμενα 15 χρόνια.
Οι αιτίες είναι πολυπαραγοντικές: από τις νέες γεωπολιτικές προτεραιότητες (άμυνα, ενεργειακή ασφάλεια), τη γήρανση του πληθυσμού και το αυξανόμενο κόστος υγείας και συντάξεων, έως το ήδη υψηλό δημόσιο χρέος και το τέλος της εποχής των χαμηλών επιτοκίων.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΔΝΤ, αν δεν υπάρξει άμεση και τολμηρή πολιτική δράση, το δημόσιο χρέος της μέσης ευρωπαϊκής χώρας θα μπορούσε να υπερδιπλασιαστεί, φτάνοντας το 130% του ΑΕΠ έως το 2040. Αυτό θα έχει αλυσιδωτές επιπτώσεις: αύξηση του κόστους δανεισμού, περαιτέρω επιβράδυνση της ήδη ασθενούς ανάπτυξης και απώλεια εμπιστοσύνης των αγορών, με κίνδυνο να οδηγηθούμε σε φαύλο κύκλο ύφεσης και λιτότητας.
Η γήρανση του πληθυσμού αποτελεί έναν από τους βασικούς μοχλούς της κρίσης, καθώς αυξάνει τις δαπάνες για υγεία και συντάξεις, ενώ ταυτόχρονα μειώνει τη δυναμική της αγοράς εργασίας και τις δημοσιονομικές εισροές. Παράλληλα, οι νέες γεωπολιτικές απαιτήσεις –όπως η αύξηση των αμυντικών δαπανών στο 3,5% του ΑΕΠ λόγω ΝΑΤΟ– και η ανάγκη για ενεργειακή αυτονομία και ψηφιακό μετασχηματισμό, προσθέτουν επιπλέον βάρη στους ήδη πιεσμένους κρατικούς προϋπολογισμούς.
Αδιέξοδο στη χρηματοδότηση – Φόροι ή περικοπές;
Η Ευρώπη καλείται να απαντήσει σε ένα δύσκολο ερώτημα: πώς θα χρηματοδοτήσει τις αυξανόμενες ανάγκες; Ο περαιτέρω δανεισμός είναι πλέον δαπανηρός και επικίνδυνος, καθώς τα επιτόκια έχουν ανέβει και οι αγορές παρακολουθούν με καχυποψία. Από την άλλη, η αύξηση των φόρων συναντά κοινωνικές και πολιτικές αντιστάσεις, καθώς οι πολίτες ήδη πιέζονται από τον πληθωρισμό και τα φορολογικά βάρη βρίσκονται σε ιστορικά υψηλά επίπεδα.
Η πολιτική συναίνεση για δύσκολες αποφάσεις είναι εύθραυστη: οι πολίτες απαιτούν καλύτερες δημόσιες υπηρεσίες, αλλά αντιδρούν σε νέους φόρους και ανησυχούν για το χρέος. Το πολιτικό κόστος της αδράνειας, ωστόσο, μπορεί να αποδειχθεί πολύ μεγαλύτερο, καθώς η καθυστέρηση των μεταρρυθμίσεων θα οδηγήσει σε εκρηκτική αύξηση του χρέους και πιθανή αναγκαστική αναδιάρθρωση υπό την πίεση των αγορών.
Υπό αμφισβήτηση το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο
Το ΔΝΤ προειδοποιεί ότι, ειδικά για τις χώρες με ήδη υψηλό χρέος, οι παραδοσιακές λύσεις –μεταρρυθμίσεις και δημοσιονομική εξυγίανση– δεν επαρκούν. Απαιτείται μια βαθύτερη επανεξέταση του ρόλου του κράτους και του εύρους των δημόσιων υπηρεσιών. Το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο, που βασίστηκε σε γενναιόδωρα προγράμματα πρόνοιας, καθολική υγεία και εκπαίδευση, βρίσκεται πλέον σε κρίσιμο σταυροδρόμι.
Η προτεραιοποίηση των δαπανών γίνεται αναπόφευκτη: ποιες υπηρεσίες θεωρούνται «βασικές» και ποιες «premium»; Πώς θα διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή χωρίς να εκτροχιαστεί η δημοσιονομική βιωσιμότητα; Η εμπειρία χωρών όπως ο Καναδάς, η Σουηδία και οι χώρες της Βαλτικής δείχνει ότι η αναδιάρθρωση του κράτους απαιτεί δύσκολες, αλλά αναγκαίες αποφάσεις τόσο στη φορολογία όσο και στις δαπάνες.
Η συνταγή του ΔΝΤ
Το ΔΝΤ προτείνει μια πολυδιάστατη στρατηγική που συνδυάζει:
-Διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις για ενίσχυση της ανάπτυξης, βελτίωση της αποδοτικότητας, μεταρρυθμίσεις στις αγορές εργασίας και προϊόντων, εμβάθυνση της ενιαίας αγοράς και προσαρμογές στα συνταξιοδοτικά συστήματα.
-Μεσοπρόθεσμη δημοσιονομική εξυγίανση με ισορροπημένα μέτρα σε έσοδα και δαπάνες, δίνοντας έμφαση στην αποδοτικότητα και την προστασία των ευάλωτων ομάδων.
-Επανεξέταση του ρόλου του κράτους και του κοινωνικού συμβολαίου, όπου απαιτείται, με στόχο τη βιωσιμότητα του ευρωπαϊκού μοντέλου.
Η επιτυχία αυτής της στρατηγικής προϋποθέτει ευρεία δημόσια διαβούλευση και διαφάνεια, ώστε να χτιστεί κοινωνική εμπιστοσύνη και να εξηγηθούν τα οφέλη των δύσκολων επιλογών. Η δημοσιοποίηση αξιόπιστων μακροπρόθεσμων προβλέψεων και η συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων είναι κρίσιμες για την αποφυγή κοινωνικών εντάσεων.
Το «παγόβουνο» του χρέους δεν μπορεί πλέον να αγνοηθεί
Η Ευρώπη βρίσκεται μπροστά σε μια ιστορική πρόκληση που θα καθορίσει το μέλλον της ευημερίας και της κοινωνικής συνοχής. Το «παγόβουνο» του χρέους δεν μπορεί πλέον να αγνοηθεί. Η επιλογή είναι σαφής: είτε θα ληφθούν άμεσα και τολμηρά μέτρα για τη σταθεροποίηση των δημόσιων οικονομικών και τον εκσυγχρονισμό του κοινωνικού κράτους, είτε η ήπειρος θα βρεθεί αντιμέτωπη με μια νέα εποχή κρίσεων, λιτότητας και κοινωνικών αναταραχών. Η στρατηγική του «πάμε όπως πάει» έχει εξαντλήσει τα όριά της.
Η Ευρώπη καλείται να επανεφεύρει το κοινωνικό της συμβόλαιο, διασφαλίζοντας τη βιωσιμότητα χωρίς να θυσιάσει τις αξίες της. Το στοίχημα είναι μεγάλο – και ο χρόνος λιγοστεύει.
