Το δίλημμα είναι σαφές: Θα συνεχίσουμε να αντιμετωπίζουμε την ενέργεια ως εμπόρευμα που ελέγχεται από ολιγοπώλια και χρηματιστηριακά παιχνίδια; Ή θα την αναγνωρίσουμε ως δικαίωμα και κοινό αγαθό που μπορεί να παραχθεί και να διαχειριστεί συλλογικά από τους πολίτες;
Κι αν απαντήσουμε το δεύτερο, υπάρχει ρεαλιστικός τρόπος ή θα μπλέξουμε με ανεδαφικά οράματα και απογοητεύσεις; Τα παραδείγματα που ακολουθούν δείχνουν ότι η απάντηση βρίσκεται ήδη στην πράξη.
Η ενέργεια στα χέρια των πολιτών
Στην Ήπειρο, η ενεργειακή κοινότητα Κοινέργεια εξυπηρετεί εδώ και δύο χρόνια τις ενεργειακές απαιτήσεις 53 νοικοκυριών και μικρομεσαίων επιχειρήσεων που συμμετέχουν ως μέλη. Στην Αθήνα, οι ενεργειακές κοινότητες Υπερίων, Solarity, Collective Energy και ΕΚΑ έχουν αναπτύξει συλλογικές ηλιακές εγκαταστάσεις αντίστοιχες με αυτή της Κοινέργειας, με σκοπό την κάλυψη των ενεργειακών τους αναγκών.
Σε νησιωτικές περιοχές όπως η Χάλκη, η Λέσβος, η Χίος και η Κρήτη, οι κάτοικοι οργανώνονται σε ενεργειακές κοινότητες με στόχο τον περιορισμό των εισαγωγών ορυκτών καυσίμων και την ενίσχυση της ενεργειακής αυτονομίας. Στην Καρδίτσα, η ΕΣΕΚ μετατρέπει γεωργικά υπολείμματα σε πέλλετ θέρμανσης, υποστηρίζοντας παράλληλα την τοπική αγροτική κοινότητα και τα ευάλωτα νοικοκυριά που αντιμετωπίζουν ενεργειακή ένδεια.
Γενική συνέλευση της Κοινέργειας στον χώρο μιας τοπικής κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης μέλους της. Πηγή: Κοινέργεια.
Σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα, οι ενεργειακές κοινότητες στην Ελλάδα επιτυγχάνουν υψηλό αντίκτυπο σε καινοτομία, κοινωνική συνοχή και δικαιοσύνη. Τα έργα της ΔΕΣΜΗΣ Ενεργειακών Κοινοτήτων εξοικονομούν ετησίως πάνω από 2 εκατομμύρια ευρώ που παραμένουν στις τοπικές κοινότητες αντί να διαφεύγουν για εισαγωγές ορυκτών καυσίμων. Οι ενεργειακές κοινότητες αυτοπαραγωγής λειτουργούν με δημοκρατικές διαδικασίες (ένα μέλος-μία ψήφος), διαμοιράζουν δίκαια τα οφέλη, στηρίζουν ευάλωτα νοικοκυριά και επανεπενδύουν τα κέρδη σε νέα έργα για την κοινότητα.
Η τάση αυτή επεκτείνεται σε ολόκληρη την Ευρώπη και διεθνώς. Παρά τη διαφορετικότητά τους, οι κοινότητες αυτές μοιράζονται έναν κοινό στόχο: την αντίληψη της ενέργειας ως κοινού αγαθού που πρέπει να είναι διαθέσιμο σε όλους.
Εμπόδια σε ένα εχθρικό περιβάλλον
Παρά τα πλεονεκτήματα, και το γεγονός ότι το 2018 η Ελλάδα διέθετε ένα από τα πιο προοδευτικά θεσμικά πλαίσια παγκοσμίως για τις ενεργειακές κοινότητες, σήμερα το περιβάλλον έχει καταστεί εχθρικό.
Για παράδειγμα, το πρόγραμμα Απόλλων του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, που ανακοινώθηκε πέρυσι για τη μείωση του ενεργειακού κόστους των ΟΤΑ και των ευάλωτων νοικοκυριών, εισήγαγε ένα υπερβολικά συγκεντρωτικό μοντέλο. Αντί να ενισχύσει την τοπική αυτοδιοίκηση και τις πρωτοβουλίες πολιτών, δημιουργεί ενεργειακές κοινότητες ανά Περιφέρεια που παραβιάζουν τις συνεταιριστικές αρχές της ελεύθερης συμμετοχής και ανεξαρτησίας.
Η κεντρική διαχείριση πόρων και ηλεκτρικού χώρου στερεί από Δήμους και υφιστάμενες κοινότητες τη δυνατότητα άμεσης πρόσβασης σε χρηματοδότηση. Επιπλέον, οι σταθμοί ΑΠΕ θα ανήκουν σε τρίτους ιδιώτες, αφαιρώντας από τις κοινότητες το δικαίωμα ιδιοκτησίας και διαχείρισης. Το πρόγραμμα Απόλλων φαίνεται να αναπαράγει προβληματικές πρακτικές του παρελθόντος. Υπενθυμίζεται η εμπειρία της δεκαετίας του ’80, όταν το κράτος χρησιμοποίησε τους αγροτικούς συνεταιρισμούς για την άσκηση αγροτικής και κοινωνικής πολιτικής, οδηγώντας τελικά στην απαξίωσή τους.
Πέρα από αυτά, η κατάσταση επιδεινώνεται καθώς η συντριπτική πλειοψηφία των έργων δεν συνδέεται στο δίκτυο λόγω κορεσμού. Οι κοινότητες συνήθως αποκλείονται από προγράμματα εξοικονόμησης, αντιμετωπίζουν πολύπλοκες αδειοδοτήσεις και συνεχείς νομοθετικές αλλαγές που δημιουργούν αβεβαιότητα.
Η ανάγκη για ουσιαστική στήριξη των ενεργειακών κοινοτήτων αποτελεί πλέον κοινό τόπο για τις δυνάμεις του προοδευτικού χώρου. Χαρακτηριστικά, ο Αλέξης Τσίπρας στην πρόσφατη ομιλία του στη Θεσσαλονίκη επισήμανε ότι μόνο το πρώτο εξάμηνο του 2025 το 9% της παραγωγής ΑΠΕ ‘πετάχτηκε’ λόγω ανεπαρκών υποδομών, τονίζοντας την ανάγκη για επέκταση του θεσμού των ενεργειακών κοινοτήτων.
Το μέλλον στα χέρια μας
Οι ενεργειακές κοινότητες δεν είναι απλώς ένας τρόπος για φθηνότερο ρεύμα. Είναι ζωντανά εργαστήρια δημοκρατίας που αποδεικνύουν ότι μπορούμε να οργανωθούμε διαφορετικά, πέρα από τη λογική του κέρδους. Η ενεργειακή δημοκρατία δεν είναι ουτοπία. Είναι μια απτή πραγματικότητα που χτίζεται καθημερινά από χιλιάδες πολίτες. Χρειάζεται όμως πολιτική βούληση για να στηριχθεί: πρόσβαση σε χρηματοδότηση, απλοποίηση αδειοδοτήσεων, δέσμευση ηλεκτρικού χώρου για κοινοτικά έργα, αποκέντρωση, συμμετοχή σε προγράμματα εξοικονόμησης.
Το ερώτημα παραμένει: Θα επιλέξουμε την ενεργειακή δημοκρατία ή θα συνεχίσουμε να είμαστε όμηροι των ολιγοπωλίων και των ορυκτών καυσίμων;
(Ο Βασίλης Κωστάκης είναι Καθηγητής Τεχνολογικής Διακυβέρνησης και Βιωσιμότητας στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Τάλιν και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Επίσης, είναι ιδρυτικό μέλος της ενεργειακής κοινότητας «Κοινέργεια» – το άρθρο δημοσιεύτηκε στο dnews.gr)
