Η αρχαιοελληνική θεωρία των «τεσσάρων χυμών» διαμορφώνει τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας εδώ και χιλιετίες – και οι τύποι προσωπικότητας που προτείνει εξακολουθούν να φαίνονται παράξενα οικείοι σήμερα. Αν έχετε παρακολουθήσει ή διαβάσει ποτέ το έργο του Σαίξπηρ «Το Ημέρωμα της Στρίγγλας» στο τέλος του 16ου αιώνα, θα είστε εξοικειωμένοι με τα απαρχαιωμένα έμφυλα στερεότυπα που παίζουν ρόλο.
Η διάσημη ιστορία επικεντρώνεται στον πρωταγωνιστή Πετρούκιο, ο οποίος επιβάλλει διάφορες τιμωρίες στην ισχυρογνώμωνα σύζυγό του Kατερίνα για να τη μεταμορφώσει σε μια «ιδανική» υπάκουη και υποτακτική γυναίκα. Αλλά το σύγχρονο κοινό μπορεί να μην γνωρίζει τη διάγνωση για το πείσμα της: μια υπερβολική κίτρινη χολή (γνωστή ως «χολέρα») που ρέει στο αίμα της, εντείνοντας το πείσμα και την ευερέθιστη διάθεσή της. Ακόμα πιο παράξενο είναι ότι η θεραπεία της πάθησης επιβάλλει στην Κατερίνα να μην τρώει «καυτερές» τροφές που θα μπορούσαν να επιδεινώσουν περαιτέρω την κατάστασή της.
Ενώ προκαλεί σύγχυση στο κοινό σήμερα, η «θεωρία των χυμών», από την οποία προέκυψαν αυτές οι ιδέες, ήταν ένα εξαιρετικά δημοφιλές πλαίσιο για την κατανόηση της υγείας και της προσωπικότητας στην εποχή του Σαίξπηρ -αλλά και χιλιετίες πριν από αυτόν. Πριν από αιώνες, οι άνθρωποι δεν μιλούσαν για νευρώσεις ή εξωστρέφεια, αλλά για τέσσερις βασικούς χυμούς: το αίμα, το φλέγμα, την κίτρινη και τη μαύρη χολή.
«Θεωρία των Τεσσάρων Χυμών»: Η αρχή των πάντων
Η «Θεωρία των Χυμών» που αναπτύχθηκε από τον Ιπποκράτη είναι η αρχαιότερη θεωρία της ιατρικής, η οποία υποστηρίζει ότι η υγεία βασίζεται στην ισορροπία (κράση) τεσσάρων βασικών σωματικών υγρών (χυμών): του αίματος, του φλέγματος, της κίτρινης και της μαύρης χολής. Όταν βρίσκονται σε σωστές αναλογίες, διατηρείται η υγεία, ενώ η ανισορροπία τους οδηγεί σε ασθένεια.
Η θεωρία αυτή, που αναπτύχθηκε κυρίως από τον Έλληνα γιατρό Ιπποκράτη τον 5ο αιώνα π.Χ., υποστήριζε ότι η υγεία και η προσωπικότητα ενός ατόμου εξαρτώνται από την ισορροπία αυτών των τεσσάρων χυμών στο σώμα του. Κάθε χυμός αντιστοιχούσε σε μια συγκεκριμένη ιδιοσυγκρασία:
Αίμα: Σχετιζόταν με τους αιματώδεις τύπους, οι οποίοι θεωρούνταν εξωστρεφείς, καλοσυνάτοι και γεμάτοι ζωή. Συνδέονταν με τον αέρα και την άνοιξη.
Φλέγμα: Αντιστοιχούσε στους φλεγματικούς τύπους, που ήταν ήπιοι, ήρεμοι και ψύχραιμοι, συνδεδεμένοι με το νερό και το φθινόπωρο.
Κίτρινη χολή: Καθόριζε τους χολερικούς, οι οποίοι ήταν ευερέθιστοι, πεισματάρηδες και οξύθυμοι. Συνδέονταν με τη φωτιά και το καλοκαίρι.
Μαύρη χολή: Χαρακτήριζε τους μελαγχολικούς, που ήταν επιρρεπείς στη θλίψη, τη μελαγχολία και την απαισιοδοξία. Συνδέονταν με τη γη και τον χειμώνα.
Η θεωρία αυτή δεν ήταν απλώς μια φιλοσοφική ιδέα. Επηρέαζε την καθημερινή ζωή, από τη διατροφή και τις ιατρικές θεραπείες μέχρι τον τόπο κατοικίας ενός ατόμου, με στόχο την αποκατάσταση της ισορροπίας των χυμών.
Από τη Χολή στο Μυαλό: Η εξέλιξη της ταξινόμησης
Με την πάροδο των αιώνων, η θεωρία άρχισε να χάνει την επιστημονική της ισχύ. Η άνοδος της ανατομίας και η εφεύρεση του μικροσκοπίου απέδειξαν ότι οι βιολογικοί της ισχυρισμοί ήταν λανθασμένοι. Ωστόσο, η ιδέα της ταξινόμησης της προσωπικότητας σε τέσσερις βασικούς τύπους παρέμεινε ζωντανή ακόμη και κατά την περίοδο του Διαφωτισμού.
Στη σύγχρονη εποχή, ο ψυχολόγος Hans Eysenck τη δεκαετία του 1950 χρησιμοποίησε την «παραγοντική ανάλυση» για να ορίσει δύο κύριες διαστάσεις της προσωπικότητας: τον νευρωτισμό και την εξωστρέφεια. Αυτό που ήταν εκπληκτικό, ήταν ότι ο συνδυασμός αυτών των δύο διαστάσεων οδήγησε σε τέσσερις τύπους που αντιστοιχούσαν σχεδόν απόλυτα με τις αρχαίες ιδιοσυγκρασίες:
Υψηλός νευρωτισμός & υψηλή εξωστρέφεια = χολερικός
Υψηλός νευρωτισμός & χαμηλή εξωστρέφεια = μελαγχολικός
Χαμηλός νευρωτισμός & υψηλή εξωστρέφεια = αιματώδης (αισιόδοξος)
Χαμηλός νευρωτισμός & χαμηλή εξωστρέφεια = φλεγματικός
Ο Eysenck είδε σε αυτή τη σύμπτωση μια απόδειξη ότι οι παρατηρήσεις των αρχαίων μελετητών για την ανθρώπινη συμπεριφορά ήταν διαισθητικά σωστές, ακόμα κι αν οι βιολογικές τους εξηγήσεις ήταν εσφαλμένες.
Το «Big Five» και η διαρκής αναζήτηση
Παρόλο που τα μοντέλα του Eysenck έχουν πλέον εξελιχθεί, οι δύο κύριες διαστάσεις του, ο νευρωτισμός και η εξωστρέφεια, αποτελούν μέρος του κυρίαρχου μοντέλου προσωπικότητας σήμερα: του Μοντέλου των Πέντε Παραγόντων (Big Five) ένα μοντέλο προσωπικότητας που περιγράφει την ανθρώπινη συμπεριφορά μέσω πέντε διαστάσεων: Εξωστρέφεια, Συνεργατικότητα, Ευσυνειδησία, Νευρωτισμός (συναισθηματική αστάθεια) και Διαθεσιμότητα σε Εμπειρίες (ανοιχτότητα).
Αυτές οι διαστάσεις αντιπροσωπεύουν την προσωπικότητα σε ένα φάσμα, από την ακραία έως την αντίθετη τιμή, και παρέχουν μια δομημένη κατανόηση της ατομικής ιδιοσυγκρασίας.
Ακόμη και μέσα στο Big Five, κάποιοι ερευνητές, όπως ο Colin DeYoung, έχουν βρει ότι οι πέντε παράγοντες μπορούν να ομαδοποιηθούν σε δύο υψηλότερης τάξης: την πλαστικότητα (εξωστρέφεια και δεκτικότητα) και τη σταθερότητα (χαμηλός νευρωτισμός, προσήνεια και ευσυνειδησία). Ο συνδυασμός τους, ξανά, μας φέρνει πίσω στους τέσσερις γνώριμους τύπους, κλείνοντας έναν κύκλο χιλιάδων ετών.
Η εμμονή μας να κατανοήσουμε τον εαυτό μας μέσω τύπων προσωπικότητας δεν είναι τυχαία. Είναι μια βαθιά ριζωμένη ανθρώπινη ανάγκη που ξεκίνησε πριν από χιλιάδες χρόνια από τους Έλληνες φιλοσόφους και γιατρούς και συνεχίζει να μας συναρπάζει μέχρι σήμερα.
Οι επιστήμονες ωστόσο διαφωνούν σχετικά με το εάν αυτοί οι δύο παράγοντες υπάρχουν πραγματικά. Η απλοποίηση της προσωπικότητας σε δύο μόνο παράγοντες είναι ελκυστική «καθώς παρέχει μια αποτελεσματική συντομογραφία για την κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Υπάρχει επίσης ανησυχία από την πλευρά της κλινικής ψυχολογίας ότι η κατηγοριοποίηση χαρακτηριστικών σε μετα-χαρακτηριστικά ενέχει τον κίνδυνο να απλοποιήσει υπερβολικά την ποικιλομορφία της ατομικής εμπειρίας που μπορεί να είναι κεντρικής σημασίας για την προσαρμογή των παρεμβάσεων
Δεν υπάρχουν σαφείς κατηγορίες
Στην εποχή των διαδικτυακών κουίζ προσωπικότητας, των τεστ Myers Briggs και των ζωδίων, πολλοί ερευνητές σπεύδουν να προειδοποιήσουν ότι η εμμονή μας με τους «τύπους» δεν είναι επιστημονική. Αλλά μήπως είναι λίγο πιο εύκολο να συνοψίσουμε τις προσωπικότητές μας τελικά; «Η απάντηση είναι όχι ακριβώς», λέει ο Κόλιν ΝτεΓιάνγκ, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα.
Η ψυχολογία της προσωπικότητας έχει καταλήξει σε συναίνεση ότι οι τύποι μπορούν μερικές φορές να είναι ένας χρήσιμος τρόπος για να συνοψίσουμε τη στάση κάποιου σε διαφορετικές διαστάσεις, λέει. Το ζήτημα είναι ότι δεν υπάρχουν «σαφείς, κατηγοριοποιημένες οντότητες στη φύση», λέει.
Οι περισσότεροι άνθρωποι βρίσκονται κάπου κοντά στον μέσο όρο – κάτι που ένα αυστηρό σύστημα δεν μπορεί πραγματικά να χειριστεί. Παρ’ όλα αυτά, όπως ο Σαίξπηρ κάποτε συνεπαρμένος από τους χολερικούς και τους αισιόδοξους, έτσι και σήμερα πολλοί από εμάς γοητευόμαστε από τους τύπους προσωπικότητας.
«Η ταξινόμηση είναι ο ενσωματωμένος μηχανισμός μας για την οργάνωση πληροφοριών, ώστε να μπορούμε να κατανοούμε, να μαθαίνουμε και να αλληλεπιδρούμε με τον κόσμο», λέει η Πάμελα Ράτλετζ, διευθύντρια του Κέντρου Έρευνας Ψυχολογίας Μέσων Ενημέρωσης στη Νεβάδα των ΗΠΑ. «Η επιθυμία να ταξινομούμε τους ανθρώπους και τη συμπεριφορά υπάρχει από την καταγεγραμμένη ιστορία και πιθανώς και πριν».
