Η Παναγία Σουμελά, το διαμάντι της Ορθοδοξίας και του ελληνισμού του Βυζαντίου, έγινε πρόσφατα αντικείμενο εκτενούς αφιερώματος από το CNN Travel. Στο άρθρο με τίτλο “The ancient monastery hanging from the side of a cliff”, ο συντάκτης Joe Yogerst περιγράφει τη μονή ως «ένα θεαματικό θέαμα – κρεμασμένο 1.000 πόδια πάνω από μια κοιλάδα ποταμού στην ανατολική Τουρκία».
«Αν οι αρχαίοι τοίχοι της μπορούσαν να μιλήσουν», γράφει το CNN, «η Σουμελά θα είχε να διηγηθεί πολλές ιστορίες». Από την ίδρυση της τον 4ο αιώνα μ.Χ. από τους πρώτους χριστιανούς που έφτασαν στις ακτές του Εύξεινου Πόντου, το μοναστήρι έχει υπάρξει μάρτυρας της εξέλιξης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε βυζαντινή, της ανόδου των Οθωμανών, του αγώνα για την ανεξαρτησία της Τουρκίας μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και δεκαετιών βανδαλισμών και εγκατάλειψης – μέχρι την σχεδόν θαυματουργή του αναγέννηση στους νεότερους χρόνους.
Ακόμη πιο εντυπωσιακή από την ταραχώδη ιστορία της Σουμελά είναι, όπως αναφέρει το ρεπορτάζ, η τοποθεσία της: «ένα σύμπλεγμα παρεκκλησιών, αυλών, βιβλιοθήκης, κελιών, καμπαναριού, υδραγωγείου και μιας πηγής, σκαρφαλωμένο σε βραχώδες ύψωμα σχεδόν 300 μέτρα πάνω από μια κατάφυτη κοιλάδα στα όρη του Πόντου».
Κάθε μέρα, χιλιάδες επισκέπτες – άλλοι ως προσκυνητές, άλλοι μαγνητισμένοι από τα πρώιμα χριστιανικά ψηφιδωτά και την αρχιτεκτονική που μοιάζει να αψηφά τη βαρύτητα – ανηφορίζουν το λιθόστρωτο μονοπάτι προς τη μονή. Ένας ακόμη λόγος για τον αυξανόμενο αριθμό επισκεπτών είναι ότι η Σουμελά βρίσκεται στη Λίστα Προσωρινών Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.
AP
Η αποκατάσταση και τα ευρήματα
Πλέον κρατικό μουσείο, η μονή έχει περάσει από χρόνια λεπτομερούς αποκατάστασης, με στόχο να γίνει ασφαλής για τον τουρισμό και να επουλωθούν τα τραύματα από πυρκαγιές, λεηλασίες και την εγκατάλειψη. Φυσικά, το CNN δεν κάνει αναφορά στα «παιχνίδια» του τουρκικού καθεστώτος με την ιερή παράδοση του μοναστηριού και τις προσπάθειες να εκδυθεί του θρησκευτικού του χαρακτήρα.
Χαρακτηριστικό είναι ότι η Τουρκία απαγόρευσε και φέτος, για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά, την τέλεση της Θείας Λειτουργίας για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Παναγία Σουμελά στην Τραπεζούντα ανήμερα του 15Αύγουστου
Η εορτή συμπίπτει με την πτώση της Τραπεζούντας, η οποία στην Τουρκία θεωρείται «νίκη των Οθωμανών» και λόγος απαγόρευσης τέλεσης της σημαντικής για τον ελληνισμό Λειτουργίας. Η εορτή, η οποία κανονικά συγκεντρώνει Ορθόδοξους προσκυνητές από όλο τον κόσμο, συμπίπτει με την επέτειο της πτώσης της Τραπεζούντας το 1461. Στην Τουρκία, η ημερομηνία αυτή χρησιμοποιείται ως πρόσχημα για την άρνηση τέλεσης λειτουργιών σε ένα από τα κύρια ιερά του ποντιακού ελληνισμού.
AP
Τουρκικές προκλήσεις πριν τη Θεία Λειτουργία
Πριν τελεστεί τελικά στις 23 Αυγούστου η Θεία Λειτουργία, οι Τούρκοι επιχείρησαν να…φτιάξουν κλίμα. Το Ινστιτούτο Ερευνών Μαύρης Θάλασσας στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο Καραντενίζ εξέδωσε ανακοίνωση σχετικά με την ορθόδοξη λειτουργία που θα τελεστεί στη Μονή Σουμελά. Η δήλωση περιγράφει λεπτομερώς τον ιστορικό ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου, την οικουμενικότητα του οποίου δεν αναγνωρίζουν επ΄ουδενί οι Τούρκοι, και τα σημερινά του σύνορα.
Το Ινστιτούτο ισχυρίστηκε ότι το Πατριαρχείο είχε προηγουμένως μια περίοδο επιρροής υπό οθωμανική κυριαρχία, αλλά συμμετείχε σε αυτονομιστικές δραστηριότητες στην Ανατολία μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκεια των ετών της Ανακωχής. Η δήλωση ανέφερε: «Κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Ανεξαρτησίας, το Πατριαρχείο ενέτεινε τις αυτονομιστικές και καταστροφικές του δραστηριότητες σε πολλά μέρη της Ανατολίας, με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη. Μυστική στρατιωτική εκπαίδευση διεξήχθη σε σεμινάρια, σχηματίστηκαν ένοπλες συμμορίες σε ελληνικά χωριά και ορισμένες εκκλησίες στην Κωνσταντινούπολη μετατράπηκαν σε αποθήκες όπλων και πυρομαχικών, διανέμοντας κρυφά όπλα στους επαναστάτες».
Η δήλωση, η οποία τόνισε ότι η Συνθήκη της Λωζάνης εξουσιοδότησε το Πατριαρχείο μόνο να διεξάγει θρησκευτικές υποθέσεις, ανέφερε επίσης: «Σύμφωνα με τις ισχύουσες συνθήκες, το Πατριαρχείο Φαναριού (σ.σ. έτσι αποκαλούν οι Τούρκοι το Οικουμενικό Πατριαρχείο) δεν μπορεί να ασκήσει οικουμενική εξουσία χωρίς την άδεια της Δημοκρατίας της Τουρκίας. Μια τέτοια πρακτική αποτελεί σαφή παραβίαση της Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών, που υπογράφηκε το 1969».
Εργασίες αναστήλωσης
«Πάντα είχαμε πρόβλημα με τις πτώσεις βράχων», λέει στο CNN ο Λεβέντ Αλνιάκ, διευθυντής μουσείων και ιστορικών χώρων της επαρχίας Τραπεζούντας. «Για να αποτρέψουμε ζημιές στα κτίρια και τραυματισμούς στους επισκέπτες, καλέσαμε βιομηχανικούς ορειβάτες να στερεώσουν το βράχο». Κρεμασμένοι στο κενό, οι εργάτες στερέωσαν μεταλλικά πλέγματα και φράγματα στην κάθετη επιφάνεια του βουνού.
Οι εργασίες αποκάλυψαν και απρόσμενα ευρήματα, όπως μια μυστική σήραγγα που οδηγεί σε προηγουμένως άγνωστο παρεκκλήσι, πιθανότατα χρησιμοποιημένο ως παρατηρητήριο. Μέσα στη μικρή εκκλησία, οι αρχαιολόγοι βρήκαν τοιχογραφίες που απεικονίζουν τον παράδεισο και την κόλαση, τη ζωή και τον θάνατο.
Οι τοιχογραφίες και οι θρύλοι
Η αποκατάσταση των εξαιρετικών τοιχογραφιών συνεχίζεται, με τους συντηρητές να εργάζονται καλοκαιρινούς μήνες για να αφαιρέσουν επιγραφές και φθορές που προκλήθηκαν όταν η μονή ήταν αφύλακτη από τη δεκαετία του 1920 ως το 1960. «Για πολλά χρόνια δεν υπήρχε έλεγχος και υπήρξε πολύς βανδαλισμός», λέει ο συντηρητής Σενόλ Ακτάς, καθώς αποκαθιστά μια τοιχογραφία του 18ου αιώνα με την Παναγία να συνομιλεί με άγγελο.
AP
Οι εσωτερικές τοιχογραφίες, σύμφωνα με το CNN, είναι ακόμη πιο εντυπωσιακές. Πίσω από τη σπηλιά που φιλοξενεί την εκκλησία, διατηρούνται εικόνες του 13ου αιώνα: πορτρέτα του Ιησού και της Παναγίας, καθώς και μορφές αποστόλων και αγίων, μεταξύ των οποίων και μια γραφική απεικόνιση του Αγίου Ιγνάτιου που κατασπαράσσεται από λιοντάρια σε ρωμαϊκή αρένα.
Πολλές από τις χαμηλές τοιχογραφίες έχουν τα μάτια χαραγμένα. Ορισμένοι το απέδωσαν σε μουσουλμανικό βανδαλισμό, ωστόσο η ξεναγός Όζνουρ Ντοξόζ, που εργάζεται στη Σουμελά από τη δεκαετία του 1980, δίνει άλλη εξήγηση: «Η Παναγία θεωρείται ιερό πρόσωπο και για τους μουσουλμάνους. Οι άνθρωποι έπαιρναν χρωματισμένα κομμάτια από τις εικόνες, τα έβραζαν στο νερό και το έπιναν για ευλογία».
Από τον θρύλο στην ιστορία
Η προέλευση της μονής, γράφει το CNN, περιβάλλεται από μύθους. Σύμφωνα με την παράδοση, δύο Έλληνες μοναχοί, ο Βαρνάβας και ο Σωφρόνιος, οδηγήθηκαν το 386 μ.Χ. στα βουνά του Πόντου από όραμα της Παναγίας, η οποία τους υπέδειξε ένα εικονίδιο ζωγραφισμένο από τον Απόστολο Λουκά. Στο σπήλαιο όπου βρήκαν την εικόνα ιδρύθηκε αργότερα η εκκλησία του Βράχου.
Το μοναστήρι, όπως αναφέρει, άκμασε κατά τη βυζαντινή περίοδο και συνέχισε να λειτουργεί υπό την οθωμανική κυριαρχία. Μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το 1923, οι μοναχοί εγκατέλειψαν τη μονή κατά την ανταλλαγή πληθυσμών, μεταφέροντας το ιερό εικόνισμα στην Ελλάδα. Η Παναγία Σουμελά φυλάσσεται σήμερα στη Νέα Μονή Σουμελά στο Βέρμιο.
Η σύγχρονη εποχή
Το CNN υπενθυμίζει πως από το 2010, ανήμερα της Κοίμησης της Θεοτόκου, τελείται ξανά λειτουργία στη Σουμελά, η πρώτη μετά από 88 χρόνια. Η μονή είναι πλέον εθνικό μουσείο, προσβάσιμο μέσω του εθνικού πάρκου Αλτιντέρ, μία ώρα νότια της Τραπεζούντας. Το εισιτήριο κοστίζει 20 ευρώ και ο χώρος λειτουργεί καθημερινά 8:00–18:00. Σύμφωνα με το δημοσίευμα, οι επισκέπτες μπορούν να περάσουν μία έως δύο ώρες στο μοναστήρι, να παρακολουθήσουν μικρή ταινία για την αποκατάσταση και να απολαύσουν τη θέα από το πιο θεαματικό σημείο του Πόντου.
Η Σουμελά, καταλήγει το αμερικανικό δίκτυο, παραμένει ένα από τα πιο συναρπαστικά παραδείγματα πίστης, ιστορίας και τέχνης που επέζησαν μέσα στους αιώνες.
